آداب سلوک پیامبر اکرم با خانواده
رهبران اسلام در همه زمینه‌هاى زندگى، راهنمایى‌هاى لازم را بیان كردند تا هر عضو جامعه اسلامى از هر جهت فردى و اجتماعى كامل باشد.
مشاهده سیره عملى "اسوه‌هاى حسنه" از سخنان آنان نقش بیشترى در زندگى نسل جوان دارد، سیره هر شخصیت بیشتر از سخنش گویاى هویت واقعى اوست. اگر سخن از زبان شخص بیرون مىآید، سیره از مركز دل آن شخصیت برمى خیزد. و سیره عملى پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و خاندان پاكش در تمامى زمینه‌ها بهترین تابلو و الگو براى تاسیس مدینه فاضله و جامعه نمونه اسلامى است.
یافتن و داشتن اسوه و چهار چوب‌هاى فكرى، كردارى و گفتارى در روابط خانوادگى براى هر انسانى توفیقى در جهت تكامل هر چه بهتر اوست. از سویى محك اخلاق انسان در خانواده است زیرا اشخاص در بیرون قدرت بر انجام رفتار ضداخلاقى ندارند یا به دلیل پاره‌اى ملاحظات، بد اخلاقى نمىكنند. آن كس كه در منزل كه زن و فرزندانش تحت نظر اویند خوش رفتارى كرد، خوش اخلاق است.
در این مقاله نمایى كلى از اخلاق خانوادگى پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را ـ كه سرمشق اعلا و بالاترین اسوه(1) و نمونه برجسته اخلاق الهى است و براى تكمیل اخلاق مبعوث شد ـ (2) به تصویر مىكشیم تا با الهام گیرى از سیره والاى ایشان زندگى خداپسندانه‌اى داشته باشیم و به گونه‌اى كه آن بزرگوار با اعضاى خانواده رفتار مىكرد معاشرت كنیم، به گونه‌اى سخن بگوییم كه آن حضرت سخن مىگفت، آن جایى غضب كنیم كه آن عزیز خشمگین مىشد، و جایى عفو كنیم كه آن جناب مىبخشید.(3)
اخلاق خانوادگى پیامبر صلی الله علیه و آله
عایشه، عیال رسول خدا صلی الله علیه و آله كه به خصوصیات اخلاقى او آگاه بود، جزئیات اخلاقى و رفتارى پیامبر را در یك جمله خلاصه كرد؛ كه در روایت آمده است:
قال سعد بن هشام: دخلت على عایشه، فسالتها عن اخلاق رسول الله صلى الله علیه و آله. فقالت: إما تقرء القرآن؟ قلت: بلى، قالت: خلق رسول الله صلی الله علیه و آله القرآن.
مرحوم فیض كاشانى در كتاب "محجة البیضاء" از "سعدبن هشام" روایت كرده كه گفت: به دیدار "عایشه" رفتم و از اخلاق رسول خدا صلی الله علیه و آله پرسیدم. او گفت: آیا قرآن نمىخوانى؟ گفتم: چرا. گفت: اخلاق رسول خدا صلی الله علیه و آله قرآنى است.(4)
قالت عایشه: ما كان احد احسن خلقا منه 9 ما دعاه احد من اصحابه ولا اهل بیته الا قال: لبیك؛ عایشه گفته است: احدى از پیامبر صلی الله علیه و آله خوش خلق تر نبود، هیچ كس از اصحاب و اهل بیت او را صدا نمىزد مگر این كه در جواب مىفرمود: لبیك.(5)
رشید الدین میبدى در تفسیر آیه "انك لعلى خلق عظیم"(6) مىگوید:
"رسول خدا صلی الله علیه و آله امر و نهى قرآن را چنان پیش رفت و به خوش طبعى رفتار نمود كه گویى خُلق وى و طبع وى خود آن بود."
بلغ العلى بكماله كشف الدجى بجماله
حسنت جمیع خصاله صلوا علیه و آله
او رهنمودهاى قرآن را به دل مىگرفت و در زندگىاش از شیوه‌اى كه قرآن پیشنهاد مىكرد ـ بى هیچ انحرافى و بى آن كه هیچ ناراحتى در آن روا دارد ـ پیروى مىكرد و لذا تجسم قرآن به حساب مىآمد. و این ادعا از نظر كلام الله مجید مورد تایید است. (7)
كار در منزل
"خیركم، خیركم لنسائه و انا خیركم لنسائى(8)؛ بهترین شما شخصى است كه با همسرش خوش رفتارتر باشد و من از تمامى شما نسبت به همسرانم خوش رفتارترم."
در اخلاق پیامبر اکرم همین بس كه با آن جلالت و موقعیتى كه به سلاطین نامه دعوت مىنوشت در خانه، تا حد امكان كارش را شخصا انجام مىداد.(9)
اهل سیره نوشته‌اند: پیامبر خدا در خانه خویش خدمتكار اهل خود بود، گوشت را تكه تكه مىكرد و بر سفره غذاى حقیرانه مىنشست و انگشتان خویش را مىلیسید، بز خود را مىدوشید و لباس خود را وصله مىنمود و بر شتر خود عقال - ریسمانی که به وسیله آن زانوی شتر را می‌بندند - مىزد و به ناقه خود علف مىداد، با خدمتكار منزل آرد را آسیاب مىكرد و خمیر مىساخت.(10)
ابن شهر آشوب در كتاب مناقب، (ج 1، ص 146) روایت كرده كه: "رسول خدا صلی الله علیه و آله كفش خود را وصله مىزد، پوشاك خویش را مىدوخت، در منزل را شخصا باز مىكرد، گوسفندان و شترها را مىدوشید و به هنگام خسته شدن خادمش در دستاس كردن به كمك او مىشتافت و آب وضوى شبش را خود تهیه مىكرد. و در همه كارها به اهل خانه كمك مىكرد. و لوازم خانه و زندگانى را به پشت خود از بازار به خانه مىبرد."
گاه اتفاق مىافتاد كه حضرت خانه خویش را نظافت مىكرد و جارو مىكشید و خود مكرر مىفرمود: "كمك به همسر و كارهاى منزل، صدقه و احسان در راه خدا محسوب مىشود."(11)
از عایشه نقل شده كه گفته است: محبوب‌ترین كارها نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله خیاطى بود. (12)
پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله با همه عظمت و موقعیت ممتازش در منزل كار مىكرد. و به نگهدارى و پرستارى از كودكان مىپرداخت.(13)
عایشه همسر آن حضرت مىگوید:
وقتى خلوت مىشد، پیامبر لباس خود را مىدوخت و كفش خویش را وصله مىكرد.(14)
على علیه السلام بیش از سى سال عمر خود را با رسول خدا صلی الله علیه و آله سپرى كرده و شناساترین فرد به رسول خدا بوده و از اخلاق داخلى و خارجى حضرتش اطلاع دقیق داشته، امام حسین علیه السلام مىفرماید:
سالت ابى عن مدخل رسول الله صلى الله علیه و آله، فقال: كان دخوله فى نفسه ماذونا فى ذلك، فاذا آوى الى منزله جزا دخوله ثلاثه اجزا، جزء الله و جزء الاهله و جزء النفسه. ثم جزء جزئه بینه و بین الناس فیرد ذلك بالخاصة على العامة ولا یدخر عنهم عنه شیئا...(15) ؛ از پدرم در مورد امور رسول خدا صلی الله علیه و آله در داخل خانه سوال كردم، فرمودند: وقتى به خانه‌اش مىرفت، اوقاتش را سه قسمت مىكرد: یك قسمت براى خدا، و یك قسمت براى خانواده‌اش، و یك قسمت براى خودش، آن گاه قسمت خودش را نیز میان خود و مردم تقسیم مىكرد و آن را براى بستگان و بزرگان صحابه (كه در منزلش به خدمت او مىرسیدند) قرار مىداد و ذره‌اى از امكانات خود را از آنان دریغ نمىنمود (بلكه آن چه امكان داشت در حقشان انجام مىداد.)(16)
حضرت در مورد امورى كه به شخص او مربوط مىشد، خشمگین نمىشد. تنها براى خدا، آن گاه كه حرمت‌هاى الهى شكسته مىشد، غضب مىكرد.
یكى از همسران آن حضرت مىگوید: وقتى رسول خدا صلی الله علیه و آله غضب مىكرد به جز على علیه السلام كسى را یاراى سخن گفتن با حضرتش نبود.(17)
علاوه بر همسران، هم نشینان روزانه پیامبر صلی الله علیه و آله عبارت بودند از فاطمه و شوهر و فرزندانش و به گواهى تاریخ و روایات فراوان، علاقه پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله به آن‌ها قابل قیاس با دیگر كسان و نزدیكان حضرت نبود. به موجب روایتى كه عایشه نقل كرده است، هر گاه فاطمه علیهاالسلام بر پدر وارد مىشد رسول خدا صلی الله علیه و آله جلوى پاى دخترش بلند مىشد و او را مىبوسید و در جاى خود مىنشانید.(18)
در عروسى فاطمه علیهاالسلام زنان مسرور بودند و اظهار شادمانى مىكردند و سرود مىخواندند و مىگفتند: "ابوها سید الناس". رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بگویید "و بعلها ذو الشده الباس".
و این مصراع چون در مدح حضرت امیرالمومنین علیه السلام بود، با آن كه رسول خدا خواسته بود بانوان بگویند اما عایشه، زنان را از اضافه كردن این مصراع منع كرد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله متوجه موضوع شد و کلام سرزنش آمیزی نسبت به عایشه به زبان آوردند. (19)
روزى رسول اكرم صلی الله علیه و آله وارد اطاق عایشه شد مشاهده كرد كه تكه نانى روى زمین و زیر دست و پا افتاده است آن را برداشته و خورد و سپس فرمود:
"یا حمیرا! اكرمى جوار نعم الله علیك فانها لم تنفر من قوم فكادت تعود الیهم"؛ اى حمیرا! از نعمت‌هاى الهى صحیح استفاده کن و آنان را گرامى دار تا هرگز نعمت‌هاى خداوند از مردم دور نشوند.(20)
پى نوشت‌ها:
1. لقد كان لكم فى رسول الله اسوة حسنه لمن كان یرجوالله و الیوم الآخر و ذكر الله كثیرا / سوره احزاب، آیه 22. و نیز نك: نهج البلاغه، خطبه 160/ ربیع الابرار، ص383.
2. قال النبى صلی الله علیه و آله: "انما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق؛ همانا مبعوث شدنم براى تكمیل اخلاق است."
3. مجمع البیان، ج 10، (تفسیر سوره قلم.)
4. مجموعه ورام، ج 1، ص 89 / سنن النبى، ص 58 / محجه البیضاء، ج 4، ص 120.
5. كحل البصر، ص 94.
6. قلم، آیه 4.
7. آمن الرسول بما انزل الیه من ربه، (بقره، آیه 285).
8. وافى ، ج 3، ص 117/ وسائل، ج 14، ص 122/ الاحیاء، ج2، ص 41.
9. مجمع الزوائد، ج 4، ص 303.
10. كحل البصر، ص 102.
11. خدمتك زوجك صدقه. ر.ك: العبقریات الاسلامیه، ص 192 .
12. مكارم الاخلاق، ص 10.
13. بحارالانوار، ج 16، ص 227.
14. همان، ص 230 / مكارم الاخلاق، ص 15.
15. سنن النبى، ص 14/ معانى الاخبار، ص 80 / بحارالانوار، ج 16، ص 150 و غیره.
16. سیماى پیامبر اسلام، ترجمه "مختصر الشمائل المحمدیه"، حاج شیخ عباس قمى، ص 53.
17. منتخب كنزالعمال، ج 3، ص 82.
18. صحیح ترمذى، ج 2، ص 319.
19. ریاحین الشریعه، ج 1، ص 98.
20. فروغ كافى، ج 2، صص 158 و 165.
منبع:
مجله کوثر، شماره (49)، با تصرف
ارسالی کاربر گرامی
محمدحسین آزاد
لینک مقالات مرتبط:
