خدمات اجتماعى حضرت در دوران فترت

دوران بازدارى على (علیه السلام) از تصدى خلافت ، دوران تقاعد و كناره گیرى آن حضرت از سایر شئون جامعه اسلامى نبود، بلكه در این فترت ، امام (علیه السلام) به انجام خدمات علمى و اجتماعى بسیارى موفق شد كه تاریخ نظیر آنها را براى دیگران ضبط نكرده است .

على (علیه السلام) از جمله افرادى نبود كه به جامعه و مسائل و نیازهاى آن تنها از یك دریچه ، و آن هم دریچه خلافت ، بنگردكه چنانچه آن را به روى او بستند هر نوع مسئولیت و تعهد را از خود سلب كند. آنها حضرت ، به رغم آنكه از تصدى رهبرى سیاسى باز داشته شد، براى خود مسئولیت هاى مختلفى قائل بود و از آن رو، از انجام وظایف و خدمات دیگرشانه خالى نكرد و به تأسى از توصیه یعقوب به فرزندان خود، (1) از طرق مختلف به صحنه خدمت وارد شد.

اهم خدمات امیرالمؤمنین (علیه السلام) در دوره خلفاى سه گانه به قرار زیر بود:

الف ـ دفاع از حریم عقاید و اصول اسلام در برابر تهاجمات علمى علماى یهود و نصارا و پاسخگویى به سؤالات و دفع شبهات آنان .

ب ـ هدایت و راهنمایى دستگاه خلافت در مسائل دشوار، به ویژه امور قضایى .

ج ـ انجام خدمات اجتماعى ، كه ذیلاً به اهم آنها اشاره مى شود:

1- انفاق به فقرا و یتیمان

در این مورد كافى است یادآورى شود كه آیه (الذین ینفقون أموالهم باللیل و النهار سراً و علانیه ً)، به اتفاق مفسران ،در باره على (علیه السلام) نازل شده است .

گرچه این آیه بیانگر وضع على (علیه السلام) در زمان رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) است ، ولى این وضع پس از رحلت پیامبر نیز ادامه داشت و آن حضرت پیوسته از یتیمان و مستمندان دستگیرى مى كرد و روح بزرگ و مهربان او تا پایان عمر از انفاق به فقرا لحظه اى آرام نگرفت . شواهد بسیارى در این زمینه در تواریخ اسلامى مذكور است كه ذكر آنها مایه اطاله كلام خواهد شد.

2- آزاد كردن بردگان

آزاد ساختن بردگان از مستحبات مؤكد در اسلام است . از رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده است كه فرمود:

«من اعتق عبدا مؤمنان اعتق الله العزیز الجبار بكل عضو عضواً له من النار»(2)

هر كس بنده مؤمنى را آزاد سازد، خداوند عزیز جبار، در برابر هر عضوى از آن بنده ، عضوى از شخص آزاد كننده رااز آتش جهنم آزاد مى سازد.

على (علیه السلام) در این زمینه نیز، همچون سایر خدمات و فضایل ، پیشگام بود و موفق شد از حاصل دسترنج خود (و نه ازبیت المال ) هزار بنده را بخرد و آزاد سازد. امام صادق (علیه السلام) به این حقیقت گواهى داده ، فرموده است :

"ان علیا اعتق الف مملوك من كد یده "(3)

3- كشاورزى و درختكارى

یكى از مشاغل على (علیه السلام)، در عصر رسالت و پس از آن ، كشاورزى و درختكارى بود. آن حضرت بسیارى از خدمات و انفاقات خود را از این طریق انجام مى داد. به علاوه ، املاك زیادى را نیز كه خود آباد كرده بود وقف كرد. امام صادق (علیه السلام) در این باره فرموده است :

"كان امیرالمؤمنین یضرب بالمر و یستخرج الارضین ".(4)

امیر مؤمنان بیل مى زد و نعمتهاى نهفته در دل زمین را استخراج مى كرد.

همچنین از آن حضرت نقل شده است كه فرمود: "كارى در نظر خدا محبوبتر از كشاورزى نیست ".(5)

آورده اند كه مردى در نزد حضرت على (علیه السلام) یك (وسق )(6) هسته خرما دید. پرسید: مقصود از گردآورى این همه هسته خرما چیست ؟

فرمود: همه آنها، به اذن الهى ، درخت خرما خواهند شد.

راوى مـى گـوید که امام ـ علیه السلام ـ آن هسته ها را کاشت و نخلستانى پدید آورد و آن را وقف کرد.

4- حفر قنات

در سرزمینى همچون عربستان كه خشك و سوزان است حفر قنات بسیار حائز اهمیت است . امام صادق (علیه السلام)مى فرماید: پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) زمینى از انفال (7) را در اختیار على (علیه السلام) گذاشت و آن حضرت در آنجا قناتى حفر كرد كه آن همچون گردن شتر فواره مى زد. امام (علیه السلام) نام آنجا را <ینبع >نهاد آب فراوان این قنات مایه نشاط و روشنى چشم اهالى آنجا شد و فردى از آنان به على (علیه السلام)، به جهت توفیق این خدمت ، بشارت داد. حضرت در پاسخ او فرمود: «این قنات وقف زائران خانه خدا و رهگذرانى است كه از اینجا مى گذرند. كسى حق فروش آب آن را ندارد و فرزندانم هرگز آن را به میراث نمى برند».(8)

هم اكنون در راه مدینه به مكه منطقه اى است به نام <بئر على >كه آن حضرت در آنجا چاه زده بوده است . از بعضى سخنان امام صادق (علیه السلام) استفاده مى شود كه امیر مؤمنان (علیه السلام) در راه مكه و كوفه چاه هایى حفر كرده است .(9)

5- ساختن مسجد

تأسیس و تعمیر مساجد از نشانه هاى ایمان به خدا و آخرت است و امیر مؤمنان (علیه السلام) مساجدى بنا كرده است كه نام برخى از آنها در تواریخ اسلامى ضبط شده است . از آن جمله است :

مسجد الفتح در مدینه ، مسجدى در كنار قبر حمزه ، مسجدى در میقات ، مسجدى در كوفه ، مسجدى در بصره .(10)

6- وقف اماكن و املاك

اسامى موقوفات متعدد و وقفنامه هاى حضرت على (علیه السلام) در كتب حدیث و تاریخ به طور مبسوط ذكر شده است . در اهمیت این موقوفات همین بس كه ، طبق نقل مورخان معتبر، درآمد سالانه آنها چهل هزار دینار بوده كه تماماً صرف بینوایان مى شده است . شگفت آنكه ، به رغم داشتن این درآمد سرشار، حضرت امیر (علیه السلام) براى تأمین هزینه زندگى خود به فروختن شمشیرش نیز ناچار شده بود.(11)

آرى ، چرا على (علیه السلام) از خود چنین موقوفاتى باقى نگذارد؟ مگر نه آنكه پیامبر اكرم فرموده است : «هر كس از این جهان درگذرد، پس از مرگ ، چیزى به او نمى رسد جز آنكه پیشتر سه چیز از خود باقى گذاشته باشد: فرزند صالحى كه در حق او استغفار كند، سنت حسنه اى كه در میان مردم رواج داده باشد، كار نیكى كه اثرش پس از او باقى باشد(12)»؟

وقفنامه هاى حضرت امیر (علیه السلام) علاوه بر آنكه منبع الهام بخشى براى احكام وقف در اسلام است ، سندى محكم و گویا بر خدامات اجتماعى و انسانى آن حضرت است . براى آگاهى از این وقفنامه ها به كتاب ارجمند <وسائل الشیعه >،ج 13 كتاب الوقوف و الصدقات ، مراجعه شود.

پى‏نوشت ها:‌

1- حضرت یعقوب ، به فرمودهء قرآن كریم (سوره یوسف ، آیهء 67)، به فرزندان خود سفارش كرد كه به شهر مصر از یك در وارد نشوند، بلكه از درهاى مختلف به آن در آیند.

2- سوره بقره ، آیه 274 كسانى كه اموال خود را (در راه فقرا) شب و روز و پنهان و آشكار انفاق مى كنند.

3- فروع كافى ، ج 5 ص 74 بحارالانوار، ج 41 ص 43

4- همان .

5- بحارالانوار، ج 23 ص 20

6 - مناقب ابن شهر آشوب ، ج 1 ص 323 بحارالانوار، ج 61 ص 33

7- سرزمینهایى كه بدون جنگ و خونریزى به تصرف مسلمانان در آید بخشى از انفال است كه مربوط به مقام نبوت است و رسول اكرم از آنها در راه منافع اسلام و مسلمانان استفاده مى كرد.

8- فروع كافى ، ج 7 ص 543 وسائل الشیعه ، ج 13 ص 303

9 و 10 ر.ك . مناقب ، ج 1 ص 323 بحارالانوار، ج 41 ص 32

11- كشف المحجه ، ص 124 بحارالانوار، ج 41 ص 43

12- وسائل الشیعه ، ج 13 ص 292

بخش سیره و عترت تبیان

منبع: فروغ ولایت

استاد آیةالله شیخ جعفر سبحانى