غربالگری جنین: تشخیص های ژنتیکی پیش از لانه گزینی

وجود سابقه ی بیماری های ژنتیکی در زوج ها یا خانواده های هر یک از زوجین، همچنین افزایش سن مادر احتمال خطر بیماری های ژنتیکی و ناهنجاری های کروموزومی را در فرزند بالا می برد. برخی از این ناهنجاری ها با روش های (prenatal diagnose; PND) تشخیص داده می شوند و مجوز ختم حاملگی داده می شود. اما سقط در این هنگام می تواند صدمات جسمی و روانی برای خانواده در پی داشته باشد. روش های تشخیص ژنتیکی پیش از لانه گزینی جنین در رحم مادر تکنیکی است که به کمک آمده تا از بروز این مشکلات پیش از شکل گیری جنین در رحم مادر جلوگیری کند.

تشخیص ژنتیکی پیش از لانه گزینی موسوم به PGD (Pre implantation Genetic Diagnosis) یکی از راه های غربالگری پیش از تولد (PND) برای تشخیص بیماری های ژنتیکی است که بر روی جنین پیش از قرار گیری در رحم مادر، حتی گاهی بر روی اووسیت پیش از لقاح انجام می شود. بنابراین PGD شاخه ای از فناوری های کمک باروری است و نیازمند انجام لقاح آزمایشگاهی یا IVF برای بدست آوردن تخم یا تخمک است.

تشخیص ژنتیکی پیش از لانه گزینی برای اولین بار در دهه ی 1980، مورد استفاده قرار گرفت. PGD به کارگیری تست های ژنتیکی برای تعیین وجود، عدم وجود یا تغییر در ژن یا کرومزوم خاصی، پیش از قرار گیری جنین در رحم است.

اولین مرحله برای انجام PGD ایجاد جنین در خارج از رحم با روش IVF است. تخم حاصل از لقاح آزمایشگاهی کشت داده می شود تا به 6 تا 10 سلول برسد سپس یکی یا دو سلول از آن با روش بیوپسی سلولی، برای انجام بررسی ها و آزمایشات ژنتیکی، جدا می شود.

به نظر نمی رسد که جدا کردن این سلول ها برای تکوین و رشد جنین اختلال ایجاد کند مضاف بر اینکه برای برداشتن سلول های جنینی ناگزیر سوراخی در كمربند جنینی یا زونا ایجاد می شود كه این مجرا امکان لانه گزینی بهتر جنین در رحم را فراهم می کند. اما برای آنکه سلول های حذف شده بازسازی شود اجازه می دهند اندکی بیشتر در محیط کشت بماند و رشد کند و به علاوه زمان مورد نیاز برای انجام آزمایشات ژنتیک از سلول های جدا شده تامین شود. با پیشرفت در علم ژنتیک و فناوری حاصل از آن ممکن است در آینده مقدار ماده ی مورد نیاز برای تشخیص کاهش یابد.

برای تست های ژنتیکی از دو تکنیک FISH و PCR استفاده می شود. تکنیک FISH که هیبریداسیون با مواد فلورسانت است برای شناسایی ناهنجاری های کرومزومی و PCR برای شناسایی نقص در ژن مشخص مثلاً ژن مربوط به فاکتور 8 انعقادی که در بیماران هموفیلی نقص دارد، صورت می گیرد.

جنین هایی که نقص ژنتیکی و کرومزومی ندارند برای انتقال به رحم انتخاب می شوند تا طی بارداری رشد و تکوین یابند و به جنین کامل و سالم تبدیل شوند. آنالیزهای بیشتر در طی حاملگی با نمونه گیری از مایع کریونیک اطراف جنین به زوج توصیه می شود تا تائیدی بر نتایج PGD و سلامت جنین باشد.

کاربردهای PGD:

PGD به طور چشمگیری احتمال ابتلای فرزند شما به بیمارهای ژنتیکی و اختلالات کرومزومی را کاهش می دهد.

از جمله مواردی که PGD به کار می رودی:

• شناسایی اختلال های کرومزومی آنوپلوئیدی مثل سندروم داون، سندرم ترنر، تریزومی 18، تریزومی 13. اگرچه 60% موارد سقط های زود هنگام به سبب ناهنجاری های آنوپلوئیدی است، و خطر آنوپلوئیدی در زنان با سن بالا افزایش می یابد انجام PGD برای آنوپلوئیدی شانس زوج را در کاهش خطر سقط ناشی از آنوپلوئیدی و به دنیا آوردن فرزند سالم در سن بالا پس یک IVF موفق افزایش می دهد.

• برای افرادی که حامل جابه جایی کرمزومی اند، انجام PGD می تواند برای تست تخم یا جنین برای جابه جایی خاصی صورت گیرد تا خطر سقط و یا تولد نوزادی ناقص و عقب افتاده ی ذهنی ناشی از جابه جایی نامتوازن کروموزومی را کاهش دهند.

• برای نقص های ژنتیکی مرتبط به ژنی خاص. زوج هایی که بیماری های ژنتیکی خاصی در خانواده هایشان سابقه دارد از قبیل بیماری تای ساچ، فیبروز سیستیک، دیستروفی عضلانی، سندروم X شکننده یا آتروفی عضلانی نخاعی، نیازمند انجام PGD پیش از حاملگی هستند.

• برای تعیین نوع آنتی ژن های لوکوسیت انسانی (HLA). این مورد معمولاً توسط خانواده هایی درخواست می شود که علاقه مند هستند فرزند سالمی داشته باشند که مغز استخوان آن همانند دیگر اعضای خانواده باشد تا بتوانند از خون بند ناف آن برای درمان فرد بیمار خانواده استفاده کنند. این کاربرد توسط خانواده هایی که افرادی با آنمی فانکونی یا تالاسمی بتا دارند استقبال می شود. ژن های HLA مربوط به سیستم ایمنی هستند و محصول حاصل از آنها مسئول شناسایی سلول های بیگانه است.

• کاربرد دیگر PGD تعیین جنسیت پیش از حاملگی است. تشخیص جنسیت در بیماری هایی مانند هموفیلی كه وابسته به جنس است و بروز آن به خصوص در پسران بیشتر از دختران است در پیشگیری از بیمار موثر است.

سمانه سادات عنایتی

بخش دانش و دانش و زندگی تبیان

منابع:

Paul R. Brezina, et al. Single-gene testing combined with single nucleotide polymorphism microarray preimplantation genetic diagnosis for aneuploidy: a novel approach in optimizing pregnancy outcome. Fertility and Sterility, Volume 95, Issue 5, 2011.

Demko Z, Rabinowitz M, Johnson D (2010). "Current Methods for Preimplantation Genetic Diagnosis". Journal of Clinical Embryology 13 (1): 6–12.