امام رضا علیه السلام ناخداى كشتى

تشیع در میانه طوفان مرو

سخنرانیحضرت آیت الله خامنه‏اى

سیاست‌ها و تدابیر امام

بسم الله الرحمن الرحیم

باید اعتراف كنیم كه زندگى ائمه علیهم‏السلام، بهدرستى شناخته ‏نشده و ارج و منزلت جهاد مرارت ‏بار آنان حتى بر شیعیانشان نیز پوشیده مانده است. على‏رغم هزاران كتاب كوچك و بزرگ و قدیم و جدید درباره زندگى ائمه علیهم‏السلام، امروز همچنان غبارى از ابهام و اجمال، بخش عظیمى از زندگى این بزرگواران را فرا گرفته و حیات سیاسى برجسته‏ترین چهره‏هاى خاندان نبوت كه دو قرن و نیم از حساسترین دوران‌هاى تاریخ اسلام را در برمى‏گیرد با غرض‏ورزى یا بى‏اعتنایى و یا كج ‏فهمى بسیارى از پژوهندگان و نویسندگان روبرو شده است. این است كه ما از یك تاریخچه مدون و مضبوط درباره زندگى پر حادثه و پر ماجراى آن پیشوایان، تهیدستیم .

زندگى امام هشتم علیه‏السلام، كه قریب بیست‏ سال از این دوره تعیین كننده و مهم را فراگرفته از جمله برجسته‏ترین  بخش‌هاى آن است كه بجاست درباره آن تامل و تحقیق لازم به كار رود . مهمترین چیزى كه در زندگى ائمه علیهم‏السلام، به ‏طور شایسته مورد توجه قرار نگرفته، عنصر «مبارزه حاد سیاسى» است. از آغاز نیمه دوم قرن اول هجرى كه خلافت اسلامى به‏ طور آشكار با پیرایه‏هاى سلطنت آمیخته شد و امامت اسلامى به حكومت جابرانه پادشاهى بدل گشت، ائمه اهل بیت علیهم‏السلام، مبارزه سیاسى خود را به ‏شیوه‏اى متناسب با اوضاع و شرایط، شدت بخشیدند.

بزرگترین ‏هدف این ‏مبارزه‏ تشكیل نظام اسلامى و تاسیس حكومتى بر پایه امامت ‏بود. بى‏شك تبیین و تفسیر دین با دیدگاه مخصوص اهل بیت وحى، و رفع تحریف‏ها و كج ‏فهمى‏ها از معارف اسلامى‏ و احكام‏ دینى نیز هدف مهمى براى جهاد اهل بیت ‏به حساب مى‏آمد. اما طبق قرائن حتمى، جهاد اهل بیت ‏به این هدف‌ها محدود نمى‏شد و بزرگترین هدف آن، چیزى جز تشكیل حكومت علوى و تاسیس نظام عادلانه اسلامى نبود. بیشترین ‏دشواری‌هاى ‏زندگى‏ مرارت ‏بار و پر از ایثار ائمه و یاران آنان به خاطر داشتن این هدف بود و ائمه علیهم‏السلام، از دوران امام سجاد علیه‏السلام، و بعد از حادثه عاشورا به زمینه‏سازى دراز مدت براى این مقصود پرداختند.

در تمام دوران صد و چهل ساله میان حادثه عاشورا و ولایتعهدى‏ امام هشتم علیه‏السلام، جریان وابسته به امامان اهل بیت ‏(یعنى شیعیان) همیشه بزرگترین و خطرناكترین دشمن دستگاه‌هاى خلافت ‏به حساب مى‏آمد. در این مدت بارها زمینه‏هاى آماده‏اى پیش آمد و مبارزات تشیع كه باید آن را نهضت علوى نام داد به پیروزی‌هاى بزرگى نزدیك گردید.

اما، در هر بار موانعى بر سر راه پیروزى نهایى پدید مى‏آمد و غالبا بزرگترین ضربه از ناحیه تهاجم بر محور و مركز اصلى این نهضت، یعنى ‏شخص‏ امام ‏در هر زمان و به زندان افكندن یا به شهادت رساندن آن حضرت وارد مى‏گشت و هنگامى‏ كه ‏نوبت ‏به امام بعد مى‏رسید اختناق و فشار و سختگیرى به حدى بود كه براى آماده كردن زمینه به زمان طولانى دیگرى نیاز بود .

ائمه علیهم‏السلام در میان طوفان سخت این حوادث، هوشمندانه و شجاعانه تشیع را همچون جریانى كوچك اما عمیق و تند و پایدار از لابه‏لاى گذرگاه‌هاى دشوار و خطرناك گذراندند. و خلفاى اموى و عباسى در هیچ زمان نتوانستند با نابود كردن امام، جریان امامت را نابود كنند و این خنجر برنده همواره در پهلوى دستگاه خلافت، فرو رفته ماند و به صورت تهدیدى همیشگى آسایش ‏را از آنان ‏سلب ‏كرد. هنگامى‏ كه حضرت ‏موسى ‏بن ‏جعفر، علیه‏السلام، پس از سال‌ها حبس در زندان هارونى مسموم و شهید شد در قلمرو وسیع سلطنت عباسى اختناقى كامل حكمفرما بود. در آن فضاى گرفته كه به گفته یكى از یاران ‏امام‏ على‏ بن موسى علیه‏السلام، «از شمشیر هارون خون مى‏چكید.» بزرگترین هنر امام معصوم و بزرگوار ما آن بود كه توانست درخت تشیع را از گزند طوفان حادثه سلامت ‏بدارد و از پراكندگى و دلسردى یاران پدر بزرگوارش مانع شود و با شیوه تقیه ‏آمیز و شگفت‏آورى جان خود را كه محور و روح جمعیت ‏شیعیان بود حفظ كرد و در دوران قدرت مقتدرترین خلفاى بنى‏عباس و در دوران استقرار و ثبات كامل آن رژیم مبارزات عمیق امامت را ادامه داد. تاریخ نتوانسته است ترسیم روشنى از دوران ده‏ ساله زندگى امام هشتم در زمان هارون و بعد از او در دوران  پنج ‏ساله ‏جنگ‌هاى ‏داخلى‏ میان ‏خراسان و بغداد به ما ارائه كند. اما به تدبر مى‏توان فهمید كه امام هشتم در این دوران همان مبارزه دراز مدت اهل بیت علیهم‏السلام را كه در همه اعصار بعد از عاشورا استمرار داشته با همان جهت‏گیرى و همان اهداف ادامه مى‏داده است. هنگامى كه مامون در سال صد و نود و هشت از جنگ قدرت با امین فراغت ‏یافت یكى از اولین تدابیر او حل مشكل علویان و مبارزات تشیع بود، او براى این منظور، تجربه همه خلفاى سلف خود را پیش چشم داشت.

تجربه‏اى كه نمایشگر قدرت، وسعت و عمق روزافزون آن نهضت و ناتوانى دستگاه‌هاى قدرت از ریشه ‏كن كردن و حتى متوقف و محدود كردن آن بود. او مى‏دید كه سطوت و حشمت هارونى حتى با به ‏بند كشیدن طولانى و بالاخره مسموم كردن امام هفتم در زندان هم نتوانست از شورش‌ها و مبارزات سیاسى، نظامى، تبلیغاتى و فكرى شیعیان مانع شود. او اینك در حالى كه از اقتدار پدر و پیشینیان خود نیز برخوردار نبود و بهعلاوه بر اثر جنگهاى داخلى میان بنى عباس، سلطنت عباسى را در تهدید مشكلات بزرگى مشاهده مى‏كرد بى‏شك لازم بود به خطر نهضت علویان به چشم جدى‏ترى بنگرد. شاید مامون در ارزیابى خطر شیعیان براى دستگاه خود واقع‏بینانه فكر مى‏كرد. گمان زیاد بر این است كه فاصله پانزده ساله بعد از شهادت امام هفتم تا آن روز و بهویژه فرصت پنج ‏ساله جنگ‌هاى داخلى، جریان تشیع را از آمادگى ‏بیشترى‏ براى ‏برافراشتن‏ پرچم حكومت‏ علوى ‏برخوردار ساخته بود.

مامون این خطر را زیركانه حدس زد و در صدد مقابله با آن برآمد و به دنبال همین ارزیابى و تشخیص بود كه ماجراى دعوت امام هشتم از مدینه به خراسان و پیشنهاد الزامى ولیعهدى به آن حضرت پیش آمد و این حادثه كه در همه دوران طولانى امامت كم ‏نظیر و یا در نوع خود بى‏نظیر بود تحقق یافت.

حوادث دوران ولایتعهدی امام رضا علیه السلام

اكنون جاى آن است كه بهاختصار، حادثه ولیعهدى را مورد مطالعه قرار دهیم.

در این حادثه امام هشتم على ‏بن موسى‏الرضا علیه‏السلام، در برابر یك تجربه تاریخى عظیم قرار گرفت و در معرض یك نبرد پنهان سیاسى كه پیروزى یا ناكامىدرآن مى‏توانست ‏سرنوشت تشیع را رقم بزند، واقع شد.

در این نبرد رقیب كه ابتكار عمل را به دست داشت و با همه امكانات به میدان آمده بود مامون بود.او با هوشى سرشار و تدبیرى قوى و فهم و درایتى ‏بى‏سابقه ‏قدم در میدانى نهاد كه اگر پیروز مى‏شد و مى‏توانست آن چنان كه برنامه‏ریزى كرده بود كار را به انجام برساند، یقینا به هدفى دست مى‏یافت كه از سال چهل هجرى-یعنى از شهادت على‏ بن ابى‏طالب علیه‏السلام - هیچ یك از خلفاى ‏اموى و عباسى با وجود تلاش خود نتوانسته بودند به آن دست‏ یابند؛ یعنى مى‏توانست درخت تشیع را ریشه‏كن كند و جریان معارضى را كه همواره همچون خارى در چشم سردمداران خلافت‌هاى طاغوتى فرو رفته بود به كلى نابود سازد.

اما امام هشتم با تدبیرى الهى بر مامون‏ فائق آمد و او را در میدان نبرد سیاسى كه خود به وجود آورده بود به ‏طور كامل شكست داد و نه فقط تشیع، ضعیف یا ریشه ‏كن نشد بلكه حتى ‏سال ‏دویست و یك هجرى، یعنى سال ولایتعهدى آن حضرت، یكى از پربركت‏ترین ‏سال‌هاى ‏تاریخ ‏تشیع شد و نفس تازه‏اى در مبارزات علویان دمیده شد؛ و این  همه به بركت تدبیر الهى امام هشتم و شیوه حكیمانه‏اى بود كه ‏آن ‏امام ‏معصوم‏ در این آزمایش بزرگ از خویشتن نشان داد.

براى این كه پرتوى بر سیماى این حادثه عجیب افكنده شود به تشریح كوتاهى‏ از تدبیر مامون‏ و تدبیرامام در این حادثه مى‏پردازیم.

مامون‏ از دعوت ‏امام‏ هشتم‏ به ‏خراسان چند مقصود عمده را تعقیب مى‏كرد: اولین و مهمترین آنها، تبدیل صحنه مبارزات حاد انقلابى شیعیان به عرصه‏ فعالیت ‏سیاسى‏ آرام ‏و بى‏خطر بود. همان‏طور كه گفتم شیعیان در پوشش‏ تقیه، مبارزاتى خستگى‏ناپذیر و تمام نشدنى داشتند، این مبارزات كه با دو ویژگى همراه بود، تاثیر توصیف ‏ناپذیرى ‏در برهم زدن بساط خلافت داشت، آن دو ویژگى، یكى مظلومیت ‏بود و دیگرى قداست.

شیعیان با اتكاء به این دو عامل نفوذ، اندیشه شیعى را كه همان تفسیر و تبیین اسلام از دیدگاه ائمه اهل‏بیت است، به زوایاى دل و ذهن مخاطبان ‏خود مى‏رساندند و هر كسى ‏را كه از اندك آمادگى برخوردار بود، به آن طرز فكر متمایل و یا مؤمن مى‏ساختند و چنین بود كه دائره تشیع، روز به روز در دنیاى اسلام گسترش‏ مى‏یافت و همان مظلومیت و قداست ‏بود كه با پشتوانه تفكر شیعى اینجا و آنجا در همه دوران‌ها قیام‌هاى مسلحانه و حركات ‏شورشگرانه ‏را بر ضد دستگاه‌هاى‏ خلافت ‏سازماندهى مى‏كرد.

مامون مى‏خواست ‏یكباره آن خفا و استتار را از این جمع مبارز بگیرد و امام را از میدان مبارزه انقلابى به میدان ‏سیاست‏ بكشاند و به این وسیله كارایى ‏نهضت ‏تشیع ‏را كه بر اثر همان استتار و اختفا روز به روز افزایش یافته بود به صفر برساند. با این كار مامون آن دو ویژگى مؤثر و نافذ را نیز از گروه علویان مى‏گرفت زیرا جمعى ‏كه ‏رهبرشان‏ فرد ممتاز دستگاه خلافت و ولیعهد پادشاه مطلق‏العنان وقت ‏و متصرف در امور كشور است نه مظلوم است و نه آن چنان مقدس.

این تدبیر مى‏توانست فكر شیعى را هم در ردیف بقیه عقاید و افكارى كه درجامعه طرفدارانى داشت قرار دهد و آن ‏را از حد یك تفكر مخالف دستگاه كه اگر چه از نظر دستگاه‌ها ممنوع و مبغوض‏ است ‏از نظر مردم بهخصوص ضعفا پرجاذبه و استفهام برانگیز است ‏خارج سازد.

دوم، تخطئه مدعاى تشیع مبنى بر غاصبانه بودن خلافت‌هاى اموى و عباسى و مشروعیت دادن به این خلافت‌ها بود، مامون با این كار به همه شیعیان ‏مزورانه‏ ثابت‏ مى‏كرد كه ‏ادعاى غاصبانه ‏و نامشروع بودن خلافت‌هاى مسلط كه ‏همواره‏ جزء اصول اعتقادى شیعه به حساب مى‏آمده است‏ یك حرف بى‏پایه و ناشى از ضعف و عقده‏هاى حقارت بوده است، چه اگر خلافت‌هاى دیگران نامشروع و جابرانه بود خلافت مامون ‏هم ‏كه جانشین‏ آنهاست‏ مى‏باید نامشروع و غاصبانه باشد و چون على‏ بن ‏موسى الرضا علیه‏السلام، با ورود در این دستگاه و قبول جانشینى مامون او را قانونى و مشروع دانسته پس باید بقیه ‏خلفا هم از مشروعیت ‏برخوردار بوده ‏باشند و این، نقض همه ادعاهاى شیعیان است، با این كار نه فقط مامون از على‏ بن موسى‏الرضا علیه‏السلام، بر مشروعیت‏ حكومت ‏خود و گذشتگان اعتراف مى‏گرفت ‏بلكه یكى از اركان اعتقادى تشیع یعنى ظالمانه بودن پایه حكومت‌هاى قبلى را نیز درهم مى‏كوبید.

علاوه بر این ادعاى دیگر شیعیان مبنى بر زهد و پارسایى و بى‏اعتنایى ائمه به ‏دنیا نیز با این كار نقض مى‏شد كه‏ آن ‏حضرات‏ فقط در شرایطى كه به دنیا دسترسى نداشته‏اند نسبت ‏به آن زهد مى‏ورزیدند و اكنون كه درهاى بهشت دنیا به روى آنان باز شد به ‏سوى آن شتافتند و مثل دیگران خود را از آن متنعم كردند.

سوم، این كه ‏مامون ‏با این كار، امام را كه ‏همواره ‏یك ‏كانون ‏معارضه‏ و مبارزه بود در كنترل دستگاه‌هاى خود قرار مى‏داد. به جز خود آن حضرت، همه سران و گردنكشان و سلحشوران علوى را نیز در سیطره خود در مى‏آورد و این موفقیتى بود كه هرگز هیچ یك از اسلاف مامون چه بنى‏امیه و چه بنى‏عباس بر آن دست نیافته بودند.

چهارم، این كه امام را كه یك عنصر مردمى و قبله امیدها و مرجع سؤال‌ها و شكوه‏ها بود در محاصره ماموران حكومت ‏قرار مى‏داد و رفته رفته رنگ مردمى بودن را از او مى‏زدود و میان او و مردم و سپس میان او و عواطف و محبت‌هاى مردم فاصله مى‏افكند.

پنجم، این بود كه با این ‏كار براى خود وجهه و حیثیتى معنوى كسب مى‏كرد. طبیعى بود كه در دنیاى آن روز همه او را بر این كه فرزندى از پیغمبر و شخصیتى مقدس و معنوى را به ولیعهدى خود برگزیده و برادران و فرزندان خود را از این امتیاز محروم ساخته است، ستایش كنند و همیشه چنین است كه نزدیكى دینداران به دنیاطلبان از آبروى دینداران مى‏كاهد و بر آبروى دنیا طلبان مى‏افزاید.

ششم، آن كه در پندار مامون، امام با این ‏كار به یك توجیه‏گر دستگاه خلافت ‏بدل مى‏گشت، بدیهى است‏ شخصى در حد علمى و تقوایى امام با آن ‏حیثیت ‏و حرمت‏ بى‏نظیرى كه وى به عنوان فرزند پیامبر در چشم همگان داشت، اگر نقش توجیه حوادث را در دستگاه حكومت ‏برعهده مى‏گرفت هیچ نغمه مخالفى نمى‏توانست ‏خدشه‏اى بر حیثیت آن دستگاه وارد سازد؛ این خود در حكم حصار منیعى بود كه مى‏توانست همه خطاها و زشتى‏هاى دستگاه خلافت را از چشم‌ها پوشیده بدارد .

به جز اینها هدف‌هاى دیگرى نیز براى مامون متصور بود.

چنان كه مشاهده مى‏شود این تدبیر به ‏قدرى پیچیده و عمیق است كه یقینا هیچ ‏كس‏ جز مامون نمى‏توانست آن را بهخوبى هدایت كند و بدین جهت ‏بود كه دوستان و نزدیكان مامون از ابعاد و جوانب آن بى‏خبر بودند. از برخى گزارش‌هاى تاریخى چنین برمى‏آید كه حتى «فضل ‏بن سهل» وزیر و فرمانده كل و مقربترین فرد دستگاه خلافت نیز از حقیقت و محتواى این سیاست، بى‏خبر بوده است. مامون ‏حتى‏ براى ‏این كه هیچ‏گونه ضربه‏اى‏ برهدف‌هاى وى از این حركت پیچیده وارد نیاید داستان‌هاى جعلى براى‏علت ‏و انگیزه ‏این اقدام مى‏ساخت و به این و آن مى‏گفت.

حقا باید گفت ‏سیاست مامون از پختگى و عمق بى‏نظیرى برخوردار بود. اما آن سوى دیگر این صحنه نبرد، امام على‏ بن موسى‏الرضا علیه‏السلام، است و همین است كه على‏رغم زیركى شیطنت‏آمیز مامون تدبیر پخته و همه جانبه او را به حركتى بى‏ اثر و بازیچه‏اى كودكانه بدل مى‏كند، مامون با قبول آن همه زحمت و با وجود سرمایه ‏گذارى عظیمى كه در این راه كرد از این عمل نه تنها طرفى بر نبست ‏بلكه سیاست او به سیاستى بر ضد او بدل شد. تیرى كه با آن، اعتبار و حیثیت و مدعاهاى امام على ‏بن موسى‏الرضا علیه‏السلام را هدف گرفته شده بود خود او را آماج قرار داد، به طورى ‏كه بعد از گذشت مدتى كوتاه ناگزیر شد همه تدابیر گذشته خود را كان ‏لم ‏یكن شمرده، بالاخره همان شیوه‏اى را در برابر امام در پیش بگیرد كه همه گذشتگانش در پیش‏ گرفته‏ بودند یعنى «قتل» و مامون كه در آرزوى چهره قداست مآب خلیفه‏اى موجه و مقدس و خردمند، این همه تلاش كرده بود سرانجام در همان مزبله‏اى كه همه خلفاى پیش از او در آن سقوط كرده بودند،- یعنى فساد و فحشا و عیش و عشرت توام با ظلم و كبر- فرو غلطید. دریده شدن پرده ریای مامون را در زندگى پانزده ساله او پس از حادثه ولیعهدى در ده‌ها نمونه مى‏توان مشاهده كرد كه از جمله آن به خدمت گرفتن قاضى القضاتى فاسق و فاجر و عیاش همچون یحیى‏ بن اكثم و همنشینى و مجالست با عموى خواننده و خنیاگرش ابراهیم ‏بن ‏مهدى ‏و آراستن بساط عیش و نوش و پرده ‏درى در دارالخلافه او در بغداد است.

سیاست‌های و تدابیر امام

اكنون به تشریح سیاست‌ها و تدابیر امام على بن موسى الرضا علیه السلام، در این حادثه مى‏پردازیم:

1- هنگامى كه امام را از مدینه به خراسان دعوت كردند آن حضرت فضاى مدینه را از كراهت و نارضایى خود پر كرد، به طورى كه همه در پیرامون امام یقین كردند كه مامون با نیت ‏سوء حضرت ‏را از وطن خود دور مى‏كند. امام بد بینى خود به مامون را با هر زبان ممكن به همه گوش‌ها رساند، در وداع با حرم پیغمبر، در وداع با خانواده‏اش، در هنگام خروج از مدینه، در طواف كعبه كه براى وداع انجام مى‏داد، با گفتار و رفتار با زبان دعا و زبان اشك، بر همه ثابت كرد كه این سفر، سفر مرگ اوست، همه كسانى‏ كه باید طبق انتظار مامون نسبت‏ به او خوش‏بین و نسبت ‏به امام به خاطر پذیرش پیشنهاد او بدبین مى‏شدند در اولین لحظات این سفر دلشان از كینه مامون كه امام عزیزشان را این ‏طور ظالمانه از آنان جدا مى‏كرد و به قتلگاه مى‏برد لبریز شد.

2- هنگامى كه در مرو پیشنهاد ولایتعهدى آن حضرت مطرح شد حضرت بهشدت استنكاف كردند و تا وقتى مامون صریحا آن حضرت را تهدید به قتل نكرد، آن را نپذیرفتند. این مطلب همه‏ جا پیچید كه على ‏بن موسى‏الرضا علیه‏السلام، ولیعهدى و پیش از آن خلافت را كه مامون به او با اصرار پیشنهاد كرده بود نپذیرفته است، دست ‏اندركاران امور كه به ظرافت تدبیر مامون واقف نبودند ناشیانهامتناع امام را همه ‏جا منتشر كردند حتى فضل‏ بن سهل در جمعى از كارگزاران و ماموران حكومت گفت من هرگز خلافت را چنین خوار ندیده‏ام امیرالمؤمنین آن را به على‏بن موسى‏الرضا علیه‏السلام تقدیم مى‏كند و على‏ بن موسى دست رد به سینه او مى‏زند.

خود امام در هر فرصتى، اجبارى بودن این منصب را به گوش این و آن مى‏رساند وهمواره مى‏گفت من تهدید به قتل شدم تا ولیعهدى را قبول كردم. طبیعى بود كه این سخن همچون عجیب‏ترین پدیده سیاسى، دهان به دهان و شهر به شهر پراكنده شود و همه آفاق اسلام در آن روز یا بعدها بفهمند كه در همان زمان كه كسى مثل مامون فقط به دلیل آن كه از ولیعهدى برادرش امین عزل شده است ‏به جنگى چند ساله دست مى‏زند و هزاران نفر از جمله برادرش امین را به خاطر آن به قتل مى‏رساند و سر برادرش را از روى خشم شهر به شهر مى‏گرداند كسى مثل‏ على ‏بن ‏موسى‏الرضا علیه‏السلام، پیدا مى‏شود كه به ولیعهدى با بى‏اعتنایى نگاه مى‏كند و آن را جز با كراهت و در صورت تهدید به قتل نمى‏پذیرد.

مقایسه‏اى كه از این رهگذر میان امام ‏على ‏بن ‏موسى ‏الرضا علیه‏السلام، و مامون عباسى در ذهن‌ها نقش مى‏بست درست عكس آن چیزى را نتیجه مى‏داد كه مامون به خاطر آن سرمایه‏گذارى كرده بود.

3- با این همه على‏ بن موسى‏الرضا علیه‏السلام، فقط بدین ‏شرط ولیعهدى را پذیرفت كه در هیچ یك از شؤون حكومت دخالت نكند و به جنگ و صلح و عزل و نصب و تدبیر امور نپردازد و مامون كه فكر مى‏كرد فعلا در شروع كار این شرط قابل تحمل است و بعدا بهتدریج مى‏توان امام را به صحنه فعالیت‌هاى خلافتى كشانید، این شرط را از آن حضرت قبول كرد. روشن است كه با تحقق این شرط، نقشه مامون نقش بر آب مى‏شد و بیشتر هدف‌هاى او برآورده نمى‏گشت.

امام در همان حال كه نام ولیعهد داشت و قهرا از امكانات دستگاه خلافت ‏نیز برخوردار بود چهره‏اى به خود مى‏گرفت كه گویى با دستگاه خلافت، مخالف و به آن معترض است، نه امرى نه نهى نه تصدى مسؤولیتى، نه قبول شغلى، نه دفاعى از حكومت و طبعا نه هیچ ‏گونه توجیهى براى كارهاى آن دستگاه.

روشن است كه عضوى در دستگاه حكومت كه چنین با اختیار و اراده خود، از همه مسؤولیت‌ها كناره مى‏گیرد، نمى‏تواند نسبت‏ به آن دستگاه صمیمى و طرفدار باشد، مامون بهخوبى این نقیصه را حس مى‏كرد و لذا پس از آن كه كار ولیعهدى انجام گرفت‏ بارها درصدد برآمد امام را بر خلاف تعهد قبلى با لطائف‏ الحیل به مشاغل خلافتى بكشاند و سیاست مبارزه منفى امام را نقض كند، اما هر دفعه امام هوشیارانه نقشه او را خنثى مى‏كرد.

یك نمونه همان است كه معمربن خلاد از خود امام هشتم نقل مى‏كند كه مامون به امام مى‏گوید اگر ممكن است‏ به كسانى كه از او حرف شنوى دارند در باب مناطقى كه اوضاع آن پریشان است، چیزى بنویسد و امام استنكاف مى‏كند و قرار قبلى كه همان عدم دخالت مطلق است را به یادش مى‏آورد. نمونه بسیار مهم و جالب دیگر ماجراى نماز عید است كه مامون به این بهانه «كه مردم قدر تو را بشناسند و دل‌هاى آنان آرام گیرد»، امام را به امامت نماز عید دعوت مى‏كند، امام استنكاف مى‏كند و پس از این كه مامون اصرار را به نهایت مى‏رساند امام به این شرط قبول مى‏كند كه نماز را به شیوه پیغمبر و على‏ بن ابى‏طالب به جا آورد و آنگاه امام از این فرصت چنان بهره‏اى مى‏گیرد كه مامون را از اصرار خود پشیمان مى‏سازد و امام را از نیمه ‏راه نماز برمى‏گرداند، یعنى بهناچار ضربه‏اى دیگر بر ظاهر ریاكارانه خود وارد مى‏سازد .

4- اما بهره‏بردارى اصلى امام از این ماجرا بسى از اینها مهمتر است: امام با قبول ولیعهدى، دست ‏به حركتى مى‏زند كه در تاریخ زندگى ائمه پس از پایان خلافت اهل‌بیت در سال چهلم هجرى تا آن ‏روز و تا آخر دوران خلافت ‏بى‏نظیر بوده است و آن برملا كردن داعیه امامت ‏شیعى در سطح عظیم اسلام و دریدن پرده غلیظ تقیه و رساندن پیام تشیع به گوش همه مسلمانهاست. تریبون عظیم خلافت در اختیار امام قرار گرفت و امام در آن سخنانى را كه در طول یكصد و پنجاه سال جز در خفا و با تقیه جز به خاصان و یاران نزدیك گفته نشده بود به صداى بلند فریاد كرد و با استفاده از امكانات معمولى آن زمان كه جز در اختیار خلفا و نزدیكان درجه یك آنها قرار نمى‏گرفت آن را به گوش همه رساند، مناظرات امام در مجمع علما و در محضر مامون كه در آن قوی‌ترین استدلال‌هاى امامت را بیان فرموده است؛ نامه جوامع‏الشریعه كه در آن همه رئوس مطالب عقیدتى و فقهى شیعى را براى فضل ‏بن سهل نوشته است، حدیث معروف امامت كه در مرو براى عبد العزیز بن مسلم بیان كرده است؛ قصائد فراوانى كه در مدح آن حضرت به مناسبت ولایتعهدى سروده شده و برخى از آن مانند قصیده دعبل و ابونواس همیشه در شمار قصائد برجسته عربى به شمار رفته است نمایشگر این موفقیت عظیم امام علیه‏السلام است. در آن سال در مدینه و شاید در بسیارى‏ از آفاق اسلامى ‏هنگامى‏ كه خبر ولایتعهدى ‏على ‏بن ‏موسى ‏الرضا علیه‏السلام رسید در خطبه فضائل اهل بیت ‏بر زبان رانده شده بود و اهل بیت پیغمبر كه نود سال علنا بر منبرها دشنام داده شده بودند و سال‌هاى متمادى دیگر كسى جرات بر زبان آوردن فضائل آنها را نداشت، اكنون همه جا به عظمت و نیكى یاد مى‏شدند، دوستان آنان از این حادثه روحیه و قوت ‏قلب گرفتند، بى‏خبرها و بى‏ تفاوت‌ها با آنان آشنا شدند و به آن، گرایش یافتند و دشمنان سوگند خورده احساس ضعف و شكست كردند، محدثان و متذكران شیعه معارفى را كه تا آن روز جز در خلوت نمى‏شد به زبان آورد، در جلسات درسى بزرگ و مجامع عمومى بر زبان راندند.

5- در حالى ‏كه مامون امام را جدا از مردم مى‏پسندید و این جدایى را در نهایت وسیله‏اى براى قطع رابطه معنوى و عاطفى میان امام و مردم مى‏خواست، امام در هر فرصتى خود را در معرض ارتباط با مردم قرار مى‏داد. با این كه مامون آگاهانه مسیر حركت امام از مدینه تا مرو را طورى انتخاب كرده بود كه شهرهاى معروف به محبت اهل بیت مانند كوفه و قم در سر راه قرار نگیرند، امام در همان مسیر تعیین ‏شده، از هر فرصتى براى ایجاد رابطه جدیدى میان خود و مردم استفاده كرد، در اهواز آیات امامت را نشان داد، در بصره خود را در معرض محبت دل‌هایى كه با او نامهربان بودند قرار داد، در نیشابور حدیث‏ سلسلةالذهب را براى همیشه به یادگار گذاشت و علاوه بر آن نشانه‏ها و معجزه‏هاى دیگرى نیز آشكار ساخت و در جاى ‏جاى این سفر طولانى فرصت ارشاد مردم را مغتنم شمرد. در مرو هم كه سرمنزل اصلى و اقامتگاه دستگاه خلافت ‏بود هر گاه فرصتى دست‏ داد حصارهاى‏ دستگاه حكومت را براى حضور در انبوه ‏جمعیت ‏مردم ‏شكافت.

6- نه ‏تنها سرجنبانان تشیع از سوى امام ‏به ‏سكوت‏ و سازش‏ تشویق نشدند بلكه قرائن حاكى ‏از آن است كه وضع جدید امام موجب دلگرمى آنان شد و شورشگرانى كه بیشترین دوران‌هاى عمر خود را در كوه‌هاى صعب‏العبور و آبادی‌هاى دور دست و با سختى و دشوارى مى‏گذراندند با حمایت امام على بن موسى الرضا علیه‏السلام، حتى مورد احترام ‏و تجلیل كارگزاران حكومت ‏در شهرهاى‏ مختلف ‏نیز قرار گرفتند. هر ناسازگار و تند زبانى چون دعبل كه هرگز به هیچ خلیفه و وزیر و امیرى روى‏خوش نشان‏ نداده و در دستگاه ‏آنان رحل اقامت نیفكنده بوده ‏و هیچ ‏كس‏ از سرجنبانان خلافت از تیزى زبان او مصون نمانده بود و به همین دلیل همیشه مورد تعقیب و تفتیش دستگاه‌هاى دولتى به ‏سر مى‏برد و سالیان دراز، دار خود را بر دوش‏ خود حمل ‏مى‏كرد و میان ‏شهرها و آبادی‌ها سرگردان ‏و فرارى ‏روزگار مى‏گذرانید، توانست‏ به حضور امام و مقتداى محبوب خود برسد و معروف‌ترین و شیواترین ‏قصیده ‏خود را كه ادعانامه نهضت ‏نبوى ضد دستگاه‌هاى‏ خلافت اموى ‏وعباسى ‏است‏ براى آن حضرت بسراید و شعر او در زمانى كوتاه به همه اقطار عالم اسلام برسد، به طورى كه در بازگشت از محضر امام آن را از زبان رئیس راهزنان میان راه مى‏شنود.

اكنون ‏بار دیگر نگاهى بر وضع كلى صحنه این نبرد پنهانى كه مامون آن را به ابتكار خود آراسته و امام ‏على بن موسى‏ الرضا علیه‏السلام، را با انگیزه‏هایى كه اشاره شد به آن میدان كشانده بود مى‏افكنیم:

یك‏ سال پس از اعلام ولیعهدى

یك‏ سال پس از اعلام ولیعهدى وضعیت چنین است:

مامون ‏چه ‏در متن ‏فرمان ‏ولایتعهدى‏ و چه در گفته‏ها و اظهارات دیگر امام را به فضل و تقوى و نسب رفیع و مقام علمى‏ منیع ستوده ‏است و او اكنون در چشم آن مردمى كه برخى از او فقط نامى شنیده و حتى به همین اندازه هم او را نشناخته و شاید گروهى بغض او را همواره در دل پرورانده بودند به عنوان یك چهره در خور تعظیم و تجلیل و یك انسان شایسته خلافت كه از خلیفه به سال علم و تقوى و خویشى با پیغمبر، بزرگتر و شایسته‏تر است‏ شناخته‏اند. مامون نه تنها با حضور او نتوانسته معارضان شیعى خود را به خود خوشبین و دست و زبان تند آنان را از خود و خلافت ‏خود منصرف سازد بلكه حتى على‏ بن موسى علیه‏السلام، مایه ایمان و اطمینان و تقویت روحیه آنان نیز شده است در مدینه، مكه و دیگر اقطار مهم اسلامى نه فقط نام على ‏بن موسى علیه‏السلام، به تهمت‏ حرص ‏به ‏دنیا و عشق ‏به ‏مقام ‏و منصب از رونق نیفتاده بلكه حشمت ظاهرى بر عزت معنوى او افزوده شده و زبان ستایشگران پس از ده‌ها سال به فضل و رتبه معنوى پدران مظلوم و معصوم او گشوده شده است.

كوتاه سخن آن كه مامون در این قمار بزرگ نه تنها چیزى به دست نیاورده كه بسیارى چیزها را از دست داده و در انتظار است كه بقیه را نیز از دست‏ بدهد.

اینجا بود كه ‏مامون ‏احساس شكست و خسران كرد و درصدد برآمد كه خطاى فاحش خود را جبران كند و خود را محتاج آن دید كه پس از این همه سرمایه‏گذارى سرانجام براى مقابله با دشمنان آشتى‏ناپذیر دستگاه‌هاى خلافت ‏یعنى ائمه اهل بیت علیهم‏السلام، به همان شیوه‏اى متوسل شود كه همیشه گذشتگان ظالم و فاجر او متوسل شده بودند یعنى قتل.

بدیهى است قتل امام هشتم پس از چنان موقعیت ممتاز به ‏آسانى میسر نبود. قرائن نشان مى‏دهد كه مامون پیش از اقدام قطعى خود براى به شهادت رساندن امام به كارهاى دیگرى دست‏ زده ‏است ‏كه شاید بتواند این آخرین علاج را آسان‌تر به‏ كار برد، به گمانزیاد این كه ناگهان در مرو شایع شد كه على ‏بن موسى علیه‏السلام، همه مردم را بردگان خود مى‏دانند، جز با دست ‏اندركارى عمال مامون ممكن نبود.

هنگامى كه اباصلت این خبر را براى امام آورد حضرت فرمود: «بارالها اى پدید آورنده آسمان‌ها و زمین تو شاهدى كه نه من و نه هیچ ‏یك از پدرانم هرگز چنین سخنى نگفته‏ایم و این یكى از همان ستم‌هایى است كه از سوى اینان به ما مى‏شود.»

تشكیل مجالس مناظره با هر آن كسى كه كمتر امیدى به غلبه او بر امام مى‏رفت نیز از جمله همین تدابیر است. هنگامى ‏كه ‏امام مناظره‏كنندگان ادیان و مذاهب مختلف را در بحث عمومى خود منكوب كرد و آوازه دانش و حجت قاطعش در همه‏ جا پیچید مامون درصدد برآمد كه هر متكلم و اهل مجادله‏اى را به مجلس مناظره با امام بكشاند، شاید یك نفر در این بین بتواند امام را مجاب كند.

البته چنان كه مى‏دانیم هر چه تشكیل مناظرات ادامه مى‏یافت قدرت علمى امام‏ آشكارتر مى‏شد و مامون از تاثیر این وسیله ناامیدتر.

بنابر روایات یك یا دو بار توطئه قتل امام را به وسیله نوكران و ایادى خود ریخت و یك بار هم حضرت را در سرخس‏ به زندان ‏افكند اما این شیوه‏ها هم نتیجه‏اى جز جلب اعتقاد همان دست‏اندركاران به رتبه معنوى امام، به بار نیاورد، و مامون درمانده‏تر و خشمگین‏تر شد، در آخر چاره‏اى جز آن نیافت كه به دست ‏خود و بدون هیچ واسطه‏اى امام را مسموم كند و همین كار را كرد و در ماه صفر دویست و سه هجرى یعنى قریب دو سال پس از آوردن آن حضرت از مدینه به خراسان و یك سال و اندى پس از صدور فرمان ولیعهدى به نام آن حضرت، دست‏ خود را به جنایت‏ بزرگ و فراموش نشدنى قتل امام آلود.

مهمترین‏ چیزى ‏كه ‏در زندگى ائمه علیهم‏السلام، به ‏طور شایسته مورد توجه قرار نگرفته، عنصر «مبارزه حاد سیاسى» است.

در تمام دوران صد و چهل ساله میان حادثه عاشورا و ولایتعهدى‏امام هشتم علیه‏السلام، جریان‏ وابسته به امامان اهل بیت‏ یعنى شیعیان‏ همیشه بزرگ‌ترین و خطرناك‌ترین دشمن دستگاه‌هاى خلافت ‏به حساب مى‏آمد.

مامون‏ از دعوت‏ امام ‏هشتم به‏ خراسان چند مقصود عمده را تعقیب مى‏كرد: اولین و مهمترین آنها، تبدیل صحنه مبارزات حاد انقلابى شیعیان به عرصه‏ فعالیت ‏سیاسى ‏آرام‏ و بى‏خطر بود .

دوم، این كه‏ مامون‏ با این كار، امام را كه‏همواره یك ‏كانون ‏معارضه‏ و مبارزه بود در كنترل دستگاه‌هاى خود قرار مى‏داد.

سوم، تخطئه مدعاى تشیع مبنى بر غاصبانه بودن خلافت‌هاى اموى و عباسى و مشروعیت دادن به این خلافت‌ها بود، مامون با این كار به همه شیعیان مزورانه ثابت مى‏كرد كه ادعاى‏ غاصبانه ‏و نامشروع بودن خلافت‌هاى مسلط كه همواره‏ جزء اصول‏ اعتقادى شیعه به حساب مى‏آمده است ‏یك حرف بى‏پایه و ناشى ‏از ضعف و عقده‏هاى حقارت بوده است.

هنگامى كه امام را از مدینه به خراسان دعوت كردند آن حضرت فضاى مدینه را از كراهت و نارضایى خود پر كرد، به طورى كه همه كس در پیرامون امام یقین كردند كه مامون با نیت‏سوء حضرت‏ را از وطن خود دور مى‏كند.

هنگامى كه در مرو پیشنهاد ولایتعهدى آن حضرت‏ مطرح شد حضرت بهشدت استنكاف كردند و تا وقتى مامون صریحا آن حضرت را تهدید به قتل نكرد، آن را نپذیرفتند.

امام در همان حال كه نام ولیعهد داشت و قهرا از امكانات دستگاه خلافت نیز برخوردار بود چهره‏اى به خود مى‏گرفت كه گویى با دستگاه خلافت، مخالف و به آن معترض است.

كوتاه سخن آن كه مامون در این قمار بزرگ نه تنها چیزى به دست نیاورده كه بسیارى چیزها را از دست داده و در انتظار است كه بقیه را نیز از دست ‏بدهد.

قرائن نشان مى‏دهد كه مامون پیش از اقدام قطعى خود براى به شهادت رساندن امام به كارهاى دیگرى دست ‏زده ‏است ‏كه شاید بتواند این آخرین علاج را آسان‌تر به ‏كار برد.

تشكیل مجالس مناظره با هر آن كسى كه كمتر امیدى به غلبه او بر امام مى‏رفت نیز از جمله همین تدابیر است.

هنگامى كه امام مناظره‏كنندگان ادیان و مذاهب مختلف را در بحث عمومى خود منكوب ‏كرد و آوازه دانش و حجت قاطعش در همه ‏جا پیچید مامون در صدد برآمد كه هر متكلم و اهل مجادله‏اى را به مجلس مناظره با امام بكشاند، شاید یك نفر در این بین بتواند امام را مجاب‏ كند. البته چنان كه مى‏دانیم هر چه ‏تشكیل‏ مناظرات‏ ادامه‏ مى‏یافت ‏قدرت علمى امام آشكارتر مى‏شد و مامون از تاثیر این وسیله نومیدتر. بنابر روایات یك یا دوبار توطئه قتل امام را بهوسیله نوكران و ایادى خود ریخت و یك بار هم حضرت را در سرخس به زندان افكند اما این شیوه‏ها هم نتیجه‏اى جز جلب اعتقاد همان دست‏اندركاران را به رتبه معنوى امام به بار نیاورد و مامون درمانده‏تر و خشمگین‏تر شد. در آخر چاره‏اى جز آن نیافت كه به دست ‏خود و بدون هیچگونه واسطه‏اى امام را مسموم‏ كند و همین كار را كرد و در ماه صفر دویست ‏و سه هجرى، یعنى قریب دو سال پس از آوردن آن حضرت از مدینه به خراسان و یك ‏سال و اندى پس از صدور فرمان ولیعهدى به نام آن حضرت، دست ‏خود را به جنایت ‏بزرگ و فراموش ‏نشدنى قتل امام آلود.

منبع:

لینك مقالات مرتبط:

سخنان تابناك امام رضا علیه السلام

آراء مختلف در مورد شهادت امام رضا علیه السلام

حیات سیاسى امام رضاعلیه السلام(1)

حیات سیاسی امام رضا علیه السلام (2)