پاسداری از مهمترین سرمایه جامعه

همه ما می دانیم که بشر موجودی است اجتماعی که انزوا و جدایی از جامعه را خوش نمی دارد و علاقه به زندگی جمعی در ذات او قرار داده شده است. خداوند در آیه 13 سوره حجرات می فرماید:

یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى‏ وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا.

اى مردم! ما شما را از مرد و زنى آفریدیم و شما را ملت ها و قبیله ها (ی کوچک و بزرگ) قرار دادیم تا به این وسیله یكدیگر را بازشناسید (نه اینكه به این وسیله بر یكدیگر تفاخر كنید).

بنابراین «اجتماعى بودن انسان در متن خلقت و آفرینش او پی ریزى شده است.» (مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج 2، ص 334) البته باید توجه داشت که زندگی اجتماعی بشر همانند زندگی دسته جمعی حیواناتی نظیر آهوان و برخی از پرندگان نیست که همگی با هم به این سو و آن سو می روند و در یک مکان زندگی می کنند. (همان، ج 15، ص 764) بلکه پیوند تنگاتنگی که میان تک تک افراد جامعه انسانی وجود دارد و فعالیت های مشترکی که با هدفی واحد در میان انسان ها شکل می گیرد، از زندگی اجتماعی بشر یک نوع زندگی منحصر به فرد رقم زده است.

بنابراین تمام زیبایی زندگی اجتماعی انسان به پیوندهایی است که میان تک تک افراد جامعه بسته شده و روابط در هم تنیده و تنگاتنگی است که در میان آنها موجود است.

اما پرسش ما این است که ریشه این پیوندها و رمز این ارتباطات ناگسستنی چیست؟

مهمترین سرمایه اجتماعی

خوب که به احوالات جامعه نظر بیافکنیم، رمز و راز این پیوند مبارک اجتماعی را در «اعتماد متقابل مردم نسبت به یکدیگر» خواهیم یافت. «اعتماد متقابل» پیچ و مهره ای است که انسان ها را از موجوداتی کوچک و تک کاره به موجودی بزرگ و چند کاره مبدل می کند.

باید دانست که این رمز پراهمیت، «مهمترین سرمایه» جامعه است که مراقبت ویژه می طلبد و حفاظت از آن بر تک تک انسان ها الزامی است. چرا که اگر به «اعتماد مردم نسبت به یکدیگر» ضربه ای وارد شود، آهسته آهسته اتصالات مستحکمی که ما بین آنها است، سست خواهد شد و از زندگی اجتماعی تنها یک نام و نشان باقی خواهد ماند.

آری، همین اصل «اعتماد متقابل» است كه پشتوانه فعالیت هاى هماهنگ اجتماعى و همكارى در سطح وسیع جامعه می شود و جامعه را از صورتی پراکنده به رشته های زنجیر تبدیل می کند.

مهمترین دستور برای حفاظت از این سرمایه پربها

خداوند برای بقاء این سرمایه پرارزش، دستورات پرکاربردی را به ما آموخته که مهمترین آنها «پایبندی به عهد و پیمان» است. چرا که اگر در جامعه ای عهد و پیمانها پی در پی و پشت سر هم شكسته شود، دیگر اثرى از این سرمایه بزرگ یعنی «اعتماد عمومى به یکدیگر»، باقى نخواهد ماند و جامعه به ظاهر یکپارچه و متشكل، تبدیل به افرادی پراكنده و فاقد قدرت خواهد شد.

به همین دلیل در آیات مختلف قرآن (سوره مائده آیه 1، سوره اسراء آیه 34 ، سوره مومنون آیه 8) و در سخنان فراوانی از معصومان علیهم السلام بر مساله وفای به عهد و ایستادگی در برابر قول و قرار و پیمان، تاكید شده و شكستن آن از گناهان كبیره به حساب آمده است. (الکافی، ج 2، ص 285)

با وجود سفارشات موکد و فراوان دین نسبت به این مساله باید توجه داشت که این یک قانون کلی و فرا دینی است که با اندکی تفکر می توان به آن دست یافت و به اهمیتش پی برد. به بیان دیگر این دستور الهی چنان واضح و هویدا است که عقل بشری به راحتی می تواند به اهمیت فوق العاده این مسأله دست یابد و وجوب آن را بر گرده خود احساس نماید. بی آنکه خود را پایبند به آیین و مذهبی بداند و از آموزه های الهی تبعیت کند. امیر مومنان علی علیه السلام در عهدنامه مالک اشتر به این موضوع اشاره کرده چنین می فرماید:

«وَاجْعَلْ نَفْسَكَ جُنَّةً دُونَ مَا أَعْطَیْتَ فَإِنَّهُ لَیْسَ مِنْ فَرَائِضِ اللَّهِ شَیْ‏ءٌ النَّاسُ أَشَدُّ عَلَیْهِ اجْتِمَاعاً مَعَ تَفَرُّقِ أَهْوَائِهِمْ وَ تَشَتُّتِ آرَائِهِمْ مِنْ تَعْظِیمِ الْوَفَاءِ بِالْعُهُودِ وَ قَدْ لَزِمَ ذَلِكَ الْمُشْرِكُونَ فِیمَا بَیْنَهُمْ دُونَ الْمُسْلِمِینَ لِمَا اسْتَوْبَلُوا مِنْ عَوَاقِبِ الْغَدْرِ.»

«و جان خود را سپر پیمان خود گردان. زیرا هیچ یک از واجبات الهى همانند وفاى به عهد نیست كه همه مردم جهان با تمام اختلافاتى كه در افكار و تمایلات دارند، در آن اتّفاق نظر داشته باشند. مشركین هم علاوه بر مسلمین وفاى بر عهد را بر خود لازم مى‏دانستند، چرا كه عواقب زشت پیمان شكنى را آزموده بودند.»

بنابراین باید توجه داشت که حتی تجربه جوامعی که به تعالیم الهی پایبند نبوده اند و به دستورات خداوند عمل نمی کرده اند، نیز نشان گر آن است که رواج پیمان شکنی و بدعهدی در جامعه پیامدی جز آسیب و خسران برای اجتماع و مردم نخواهد داشت. پس با این بیان دیگر جایگاه جوامع اسلامی و دین مدار نسبت به اجرای این قاعده عقلی و دینی روشن تر از روز و درخشان تر از خورشید رخ خواهد نمود.

حقیقتا چه زشت خواهد بود اگر مشرکان بی دین و ایمان جاهلی که از کمترین اندازه پیشرفت برخوردار بوده اند، خود را متعهد به قول و قرار ها و عهد و پیمانهایشان بدانند اما مسلمانان عصر پیشرفت و تکامل هنوز بر سر یک قول و قرار ساده پایشان بلنگد و به راحتی قراردادهای خود را زیر پا نهند.

امیر مومنان علی علیه السلام در ادامه این فرازها به مالک اشتر چنین گوشزد می کند:

«فَلَا تَغْدِرَنَّ بِذِمَّتِكَ وَ لَا تَخِیسَنَّ بِعَهْدِكَ وَ لَا تَخْتِلَنَّ عَدُوَّكَ فَإِنَّهُ لَا یَجْتَرِئُ عَلَى اللَّهِ إِلَّا جَاهِلٌ شَقِیٌّ.» (نهج البلاغه، نامه 53)

«پس هرگز پیمان شكن مباش و در عهد خود خیانت مكن و دشمنت را (بدین وسیله) فریب مده. زیرا كسى جز نادان بدكار، بر خدا گستاخى روا نمی دارد.» 

سید مصطفی بهشتی

بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان