مهمترین منبع روایی نشانه ظهور(6)

مهم‌ترین منابع مربوط به هر بحث روایی، منابعی هستند که نزدیک‌ترین زمان را به دوران صدور روایت دارا باشند. بنابراین روشن است که ارزشمندترین منابع روایی و همچنین معتبرترین آن‌ها (به شرط احراز اعتبار آن‌ها) همان منابع کهن روایی خواهند بود.

مهم‌ترین منابع مربوط به مهدویت در شیعه که در خود، روایات فراوانی از نشانه‌های ظهور را نیز جای داده‌اند، سه کتاب «الغیبة» نوشته نعمانی (متوفای 360)، «کمال الدین و تمام النعمه» نوشته شیخ صدوق (متوفای 381) و «الغیبة» نوشته شیخ طوسی (متوفای 460) می‌باشد. تقریباً هسته اصلی همه روایات نشانه‌های ظهور را همین سه کتاب تشکیل می‌دهند. (تحلیل تاریخ نشانه‌های ظهور، مصطفی صادقی، ص 21)

صاحبان این کتاب‌ها هر سه از بزرگان علمای شیعه هستند و شکی در وثاقت و جلالت آن‌ها نیست. در این میان بیشترین سهم را کتاب الغیبه نعمانی با 68 روایت در باب علامات، 18 روایت در باب سفیانی و تعداد دیگری از روایات در ابواب دیگر دارد.

اما پیش از این سه کتاب نیز برخی از کتب حدیثی به این موضوع اشاره‌هایی داشته‌اند. این کتاب‌ها به دلیل آنکه موضوع اصلیشان مهدویت نبوده است، تنها به برخی از روایات علایم ظهور اشاره داشته‌اند. برای مثال حمیری (متوفای اواخر قرن سوم) در «قرب الاسناد»، علی بن ابراهیم (متوفای اوایل قرن چهارم) در «تفسیر قمی» و ثقه الاسلام کلینی (متوفای 329) در قسمت روضه کتاب «الکافی» برخی از روایات نشانه‌های ظهور را آورده‌اند.

همچنین «الارشاد» نوشته شیخ مفید (متوفای 413) نیز که از منابع مربوط به زندگی معصومین است، به مناسبت زندگی امام دوازدهم به روایات نشانه‌های ظهور اشاره‌هایی کرده است.

از میان منابع اهل تسنن قدیمی‌ترین و مهم‌ترین کتابی که در آن از نشانه‌های ظهور سخن به میان آمده کتاب «الفتن» نوشته نعیم بن حماد (متوفای 228) است. صاحبان صحاح سته نیز با عنوان «فتن و ملاحم» به برخی از نشانه‌های ظهور اشاره کرده اند. «فتن و ملاحم» به معنای رخدادها و فتنه‌هایی است که توسط پیامبر و صحابه پیش بینی شده است. بنابراین ممکن است تنها بخشی از این روایات، مرتبط با نشانه‌های ظهور باشد. گذشته از آنکه در میان کتب اهل تسنن نشانه‌های قیامت با نشانه‌های ظهور در آمیخته و گاه با یکدیگر خلط شده است.

در میان صحاح سته، شاید بیشترین سهم را در نقل این نشانه‌ها، «مسند احمد بن حنبل» (متوفای 241) داشته باشد. (تحلیل تاریخ نشانه‌های ظهور، ص 22)

ب ـ منابع متاخر

پس از نگارش منابع کهن حدیثی، در دوران‌های بعد، منابعی نگاشته شد تا هم تکمیل کننده منابع گذشته باشد و هم روایات استفاده شده در آن منابع را با دقت بیشتری تنظیم و تبویب نماید. با همین انگیزه بود که در میان شیعه و سنی جوامع روایی متاخر نگاشته شد و انبوهی از روایاتی را که میراث حدیثی گذشتگان بود به صورت یکجا جمع آوری کرد.

علامه مجلسی (متوفای 1111) که به جمع آوری روایات شیعه پرداخته و بزرگ‌ترین کتاب جامع روایی شیعه را با عنوان «بحار الانوار» جمع کرده، سعی بر آن داشته تا همه روایات علایم ظهور را از منابع معتبر شیعی جمع آوری کند. (ر.ک: بحار الانوار، ج 52)

«کنز العمال» نیز که نوشته یکی از دانشمندان اهل تسنن معروف به متقی هندی (متوفای 977) می‌باشد نیز در بابی با عنوان خروج المهدی قسمت قابل توجهی از این روایات را جمع آوری کرده است. (ر.ک: کنز العمال، ج 14، ص 261)

اما در این دوران برخی از بزرگان شیعه و سنی به صورت ویژه به بحث نشانه‌های ظهور پرداخته‌اند و روایات مربوط به آن را در مجموعه‌هایی مجزا جمع آوری کرده اند. سید بن طاوس (متوفای 664) عالم بزرگ شیعه در «الملاحم و الفتن» و یوسف بن یحیی مقدسی شافعی (متوفای قرن هفتم) در میان اهل تسنن به نگارش چنین کتاب‌هایی مبادرت ورزیده‌اند.

در میان کتبی که در این دوران در مورد زندگانی اهل بیت نگاشته شده به مناسبت زندگانی امام عصر به برخی از نشانه‌های ظهور نیز اشاره شده است. «اعلام الوری» نوشته طبرسی (متوفای 548), «کشف الغمه» نوشته اربلی (متوفای 962) از این جمله‌اند که روایات خود را از کتب پیشین نقل کرده اند.