تبیان، دستیار زندگی
ر منطقه جنوب واكنش رسانه‌های خبری، كارشناسان و تحلیلگران محافل سیاسی - نظامی نیروی زمینی سپاه ‌پاسداران عملیات كربلای 8 را در ادامه و تكمیل عملیات كربلای 5 در منطقه شرق بصره طرح‌ریزی و اجرا كرد كه این عملیات به منزله آخرین تح...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

آخرین تحرك نظامی ایران در منطقه جنوب

واكنش رسانه‌های خبری، كارشناسان و تحلیلگران محافل سیاسی - نظامی


نیروی زمینی سپاه ‌پاسداران عملیات كربلای 8 را در ادامه و تكمیل عملیات كربلای 5 در منطقه شرق بصره طرح‌ریزی و اجرا كرد كه این عملیات به منزله آخرین تحرك نظامی ایران در منطقه جنوب بود . لازمه تداوم عملیات همچون گذشته، برخورداری از خلاقیت و ابتكار عمل همراه با رعایت غافلگیری بود.

در بررسی اجمالی چگونگی انجام این عملیات توسط «مركز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران» آمده است: پیشروی توأم با دشواری فوق‌العاده در عملیات كربلای 5 ، ناظر بر این معنا بود كه نیروی زمینی سپاه، به رغم در‌هم شكستن كلیه خطوط و استحكامات دشمن، به دلیل در اختیار نداشتن نیروی " زرهی " و پشتیبانی هوایی " مناسب، قادر به پیشروی در عمق مواضع دشمن نبود . این كاستی اساسی در بنیه نظامی رزمندگان اسلام سبب شد با وجود موفقیت‌های به دست آمده در شرق بصره، تدریجاً دور عملیات كند و متوقف شود و ادامه عملیات در مننطقه جنوب حداقل برای مدتی غیر‌ممكن ارزیابی شود .

از سوی دیگر، به لحاظ سیاسی و نظامی ، ضرورت اجرای عملیات بزرگ امری بدیهی بود و هرگونه تعلل در آن می‌توانست زمینه را برای حمله دشمن مهیا سازد؛ لذا به منظور ممانعت از ایجاد ركود در جنگ و فراهم‌سازی مقدمات تداوم نبرد و كسب پیروزی، برای عبور از وضعیت جدید و شكستن بن‌بست امری ضروری بود .

در راستای استراتژی جدید ایران در ابتدای سال 66 ، سپاه پاسداران در محورهای مختلف جبهه‌های شمال‌غرب عملیاتهایی اجرا كرد كه بیت‌المقدس 2 و 3 آخرین نوع از این عملیاتها بود.

از طرفی، به دلیل عدم گشایش در جبهه‌های جنوب برای اجرای عملیات بزرگ و عدم امكان اجرای عملیات گسترده در شمال سلیمانیه و منطقه ماووت، مسئولین جنگ را بر آن داشت تا منطقه حلبچه و سد دربندیخان را برای اجرای عملیات بزرگ در نظر بگیرند.

موقعیت منطقه

منطقه عملیاتی والفجر 10 شامل قسمتی از "دشت زور" (گل‌ها) است كه در شمال آن، ارتفاعات سورن و در جنوب آن، ارتفاعات بالامبو، گوزیل و شیندروی قرار دارند. همچنین، در شرق منطقه، ارتفاعات پروینه ـ توانیر، كوه شنام، كوه دالان و خورنوازان وجود دارند و در غرب و شمال‌غربی آن، ارتفاع تیمور ژنان و دریاچه دربندیخان قرار دارد.

زمین منطقه عمومی دشت زور از خاك رس تشكیل شده است كه هنگام بارندگی، تردد خودروها و نفرات به كندی صورت می‌گرفت و ارتفاعات این منطقه در نزدیكی قله بیشتر به صورت صخره‌ای و سنگی و در نزدیكی دامنه با شیب تند هستند. همچنین، شیارهایی در منطقه وجود دارد كه هر كدام نقش موثری در اختفا نیروهای خودی داشتند و گاهی به عنوان معابر وصولی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. از جمله، شیارهای دره گلان، شیارزلم، شیار سورمر، شیار سازان، دره خورنوازان، شیار بالای روستای خوی و شیار شنام.

تأسیسات نظامی دشمن در این منطقه عبارت بودند از: 1) پادگان حلبچه كه دارای پد آسفالته هلی‌كوپتر بود، 2) پادگان لشكر 27 واقع در كانی مانكا، 3) مقر فرماندهی دفاع الوطنی سپاه یكم واقع در منطقه رود ازه، 4) پایگاه‌های موشكی سام 2 و سام 7.

راه‌های ارتباطی دشمن به منطقه عبارت بودند از: جاده سید صادق ـ خرمال ـ حلبچه؛ جاده حلبچه ـ طویله ـ نوسود؛ جاده اربت ـ سید‌صادق؛ ـ جاده اربت ـ دربندیخان ـ خرمال و پل‌های زلم، ملاویسی، سرآوا، اماجنامن، حاجی ورفه و خاكی خول.

مهم‌ترین شهرهای عراق در این منطقه به ترتیب وسعت و اهمیت عبارتند از: حلبچه، خرمال، دوجیله و طویله.

آماده‌سازی منطقه

عقبه آماده سازی و احداث جاده مناسب بر روی بلندی‌های صعب‌العبور و اتصال آن به منطقه عملیاتی از مهم‌ترین مسائل عملیات بودند كه به طور جدی مورد توجه قرار گرفتند. زیرا، در صورت عدم آماده‌سازی جاده، بار دیگر انجام عملیات به تعویق می‌افتاد. جاده‌های مورد نظر در منطقه كه بیشتر به دو عقبه اصلی مریوان ـ سنندج و كرمانشاه وصل می‌شدند عبارت بودند از:

1- اتصال جاده ملخور به دشت یا عقبه مریوان؛ 2- جاده گوزیل با عبور از رودخانه آب سیروان و اتصال آن به حلبچه یا عقبه پاوه؛ 3- جاده از غرب بالامبو به غرب حلبچه. مسئولیت اصلی احداث این جاده‌ها به عهده جهاد سازندگی و مهندسی سپاه بود.

استقرار توپخانه در منطقه

ـ هوانیروز نیز علی‌رغم آن كه حدود شش روز قبل از عملیات توجیه شده بود اما توانست به‌خوبی در روز نخست عملیات، شهدا و مجروحان را تخلیه كند و این موضوع حاكی از آمادگی بالای این نیرو بود.

در مجموع، اقداماتی كه برای آمادگی عملیات لازم بود طی دو ماه انجام گرفت و این زمان در مقایسه با آماده‌سازی عملیات‌های گسترده در گذشته، زمان بسیار مطلوبی بود.

اهداف عملیات :

علاوه بر اهداف سیاسی ، سه هدف عمده نظامی مورد نظر بود:

1 - آزادسازی شهرهای حلبچه ، خرمال، دوجیله ، بیاره و طویله.

2 - فراهم‌سازی مقدمات تصرف سد دربندیخان.

3 - مسدود كردن عقبه اصلی استان سلیمانیه.

طرح مانور

موقعیت زمین منطقه نقش اصلی و تعیین كننده‌ای در نحوه طراحی مانور عملیات داشت، زیرا به دلیل وجود ارتفاعات سركوب سورن در شرق منطقه عملیاتی و وجود دریاچه دربندیخان در غرب آن، در حد فاصل انتهای شمال غربی ـ شرقی دریاچه تا ارتفاعات سورن، تنگه‌ای به عرض 10 كیلومتر به وجود آمده بود. در مباحث طرح مانور، تضمین موقعیت عملیات مستلزم انسداد این تنگه با الحاق از دو محور یاد شده به ترتیب زیر بود:

در محور شمال از ملخور به طرف خرمال و از محور جنوبی، از غرب بالامبو در امتداد تیمورژنان با تصرف سرپل در كمر دریاچه، و سرانجام، الحاق دو بازو در تنگه و محاصره دشمن.

به منظور تحقق این مانور، سه قرارگاه از سه محور در نظر گرفته شدند. قرارگاه قدس در محور شمالی كه مأموریت بستن تنگه و تصرف پل گردكو (عقبه اصلی دشمن به كل منطقه) را به عهده داشت. قرارگاه فتح در محور جنوبی كه ‌باید ضمن تصرف بالامبو و تیمورژنان، با تأمین سرپل در كمر دریاچه، برای مقابله با حركت احتمالی دشمن با احداث پل، آمادگی لازم را كسب می‌كرد. در محور میانی، قرارگاه ثامن‌الائمه (ع) تا در محور گوزیل ـ دشت سازان به سوی حلبچه پیشروی كرده و در مرحله دوم، جاده بیاره ـ طویله ـ نوسود را

تصرف و آزاد می‌كرد.

قرارگاه رمضان علاوه بر ماموریت شناسایی، باید تحركاتی را در عمق و عقبه دشمن انجام می‌داد. همچنین، تصرف شهر حلبچه و انهدام توپخانه بخش دیگری از برنامه‌های نامنظم بود كه در مجموع با مشاركت تیپ 75 ظفر و كردهای معارض صورت می‌گرفت.

سازمان رزم سپاه پاسداران در این عملیات به شرح ذیل بود:

قرارگاه قدس: لشكرهای 7 ولی عصر (عج) با شش گردان؛ 17 علی‌ابن ابیطالب (ع) با شش گردان؛ 19 فجر با شش گردان؛ 25 كربلا با 10 گردان؛ 33 المهدی (عج) با شش گردان؛ 41 ثارالله با هفت گردان و تیپ 39 بیت‌المقدس با چهار گردان.

قرارگاه ثامن‌الائمه(ع): لشكر 9 بدر با هشت گردان؛ تیپ‌های 29 نبی‌اكرم (ص) با شش گردان؛ 36 انصارالمهدی با چهار گردان؛ 75 ظفر با دو گردان و ویژه شهدا با شش گردان؛ سپاه چهارم با شش گردان.

قرارگاه فتح: لشكرهای 8 نجف با پنج گردان؛ لشكر 11 امیرالمومنین (ع) با چهار گردان؛لشكر 14 امام حسین (ع) با پنج گردان و تیپ‌های 44 قمربنی‌هاشم (ع) با سه گردان؛ 82 صاحب‌الامر با سه گردان؛91 بقیه‌الله با سه گردان و انصارالرسول (ص) با سه گردان و یك تیپ نامنظم از قرارگاه رمضان.

در مجموع، 10 لشكر و 9 تیپ شامل 103 گردان در عملیات والفجر 10 وارد عمل شدند.

شرح عملیات

پس از انجام بحث و بررسی‌های لازم، ساعت 2 بامداد 23 اسفند 1366 برای ساعت "س" تعیین شد. در برخی از محورها نیروها ‌باید فاصله زیادی را تا رسیدن به هدف طی می‌كردند، شروع عملیات از ساعت 2 تا 4 بامداد در محورهای مختلف متغیر بود.

در این عملیات، نیروها با سرعت عمل بالا، به بیش از 90 درصد از اهداف تعیین شده دست یافتند. به جز عكس‌العمل دشمن در محورهای شاخ سورمر و شاخ شمیران، مقاومت عمده‌ای از نیروهای عراقی مشاهده نشد. در محور چناره نیز با وجود یخبندان و با چهار ساعت تأخیر، اهداف مورد نظر تأمین شد و تعداد زیادی از نیروهای دشمن كه در خواب به سر می‌بردند، در غافلگیری كامل به اسارت در آمدند.

در محور قرارگاه قدس، پس از تصرف ملخور و ارتفاعات چناره، خورنوازان، هانی قول و تپه حمید، به دلیل عدم اتصال جاده، عملیات متوقف شد. در محور قرارگاه فتح نیز، علی‌رغم تصرف بالامبو و تنگه، به دلیل توقف عملیات قرارگاه قدس و همچنین، عكس‌العمل دشمن در جناح چپ، نیروها، از پیشروی كامل بر روی شاخ سورمر و شاخ شمیران باز ماندند. در محور میانی، قرارگاه ثامن‌الائمه (ع)، ارتفاعات مگر و نیمی از ارتفاع شیندروی را تصرف كرد و برای الحاق روی یال ارتباطی، شامل دشت سازان و سپس نیمی دیگر از ارتفاعات شیندروی، علی‌رغم روشن شدن هوا، تك را ادامه داد.

با توجه به موفقیت‌های به دست آمده، نیروها از روحیه خوبی برخوردار بودند، ضمن این كه تلفات خودی بسیار اندك بود. علاوه بر این، به دلیل از هم گسیختگی دشمن و عدم حضور جدی در منطقه، فرماندهان بر انجام سریع مرحله دوم عملیات تاكید داشتند. مشكل اساسی در این مرحله، عدم اتصال جاده هانی قول بود، تا این كه در ساعت 14 روز 24 اسفند 1366 خبر اتصال جاده به قرارگاه رسید؛ لذا مقرر شد، مرحله دوم عملیات در شب سوم انجام گیرد.

با ایجاد 48 ساعت وقفه‌ در عملیات، دشمن دست به تحركاتی زد كه حاكی از غافل‌گیری كامل عراق نسبت به اهداف مورد نظر و سمت اصلی تك بود. این نقل و انتقالات و تحركات دشمن بیش از همه بر روی شاخ سورمر و شاخ شمیران، و در اولویت بعدی، در برابر قرارگاه‌های فتح و ثامن‌الائمه (ع) مشاهده می‌شد. از سوی دیگر، تبلیغات جبهه خودی تا مرحله دوم نیز در شكل‌گیری اقدامات دشمن بی‌تأثیر نبود. در این تبلیغات، محور قرارگاه قدس به عنوان محور انجام عملیات ظفر 7 با مشاركت نیروهای تحت امر قرارگاه رمضان و اكراد معارض اعلام شد، در حالی كه، تلاش در محور قرارگاه فتح و ثامن‌الائمه (ع) مسكوت ماند. این اقدام، بر حساسیت دشمن نسبت به دو محور میانی و جنوبی افزود و موجب غفلت عراق از محور قرارگاه قدس شد.

دشمن مبتنی بر چنین درك و ذهنیتی، ستون‌های متعدد و طویلی را با عبور از پل‌های ملاویسی و زلم به سوی دوجیله و سپس حلبچه روانه كرد. به گونه‌ای كه تیپ كماندویی 68 نیروی مخصوص پس از ورود به منطقه، در روز اول پاتك‌های خود را بر روی شیندروی آغاز كرد. در مجموع، به نظر می‌رسید دشمن نسبت به محور قرارگاه قدس از حساسیت چندانی برخوردار نیست؛ ضمن آن كه در همان ابتدا، تحركات محدود دشمن با آتش موثر این قرارگاه ناكام و متوقف شد.

مرحله دوم

مرحله دوم عملیات در شب 25 اسفند 1366 آغاز شد. قرارگاه قدس با تصرف پل زلم، تنگه خورمال را مسدود كرد. در پی آن، به قرارگاه فتح ابلاغ شد، به پیشروی خود ادامه دهد تا با قرارگاه قدس الحاق كند؛ قرارگاه ثامن‌الائمه (ع) نیز از روی ارتفاعات شیندروی به سمت دشت سرازیر شد. در این مرحله نیز سرعت عمل نیروها قابل توجه بود، به گونه‌ای كه قرارگاه فتح تا صبح روز 25 اسفند 1366 موفق شد ارتفاعات دارزین و سرپل مورد نظر را تصرف كرده و به طرف جاده آسفالته حلبچه و دریاچه دربندیخان پیشروی كند. قرارگاه ثامن‌الائمه (ع) نیز با سرازیر شدن از روی شیندروی به سمت محور جاده‌ و ارتفاعات پنج قله، به دلیل خالی بودن منطقه از دشمن، با مشكلی روبه‌رو نشد. در صبح روز سوم عملیات، با تصرف پل زلم و بسته شدن تنگه، كلیه نیروهای دشمن به محاصره درآمده و دست به عقب‌نشینی زدند. به دلیل بسته بودن عقبه دشمن، ستون‌های عراقی در منطقه سرگردان شده و در مواجه با نیروهای خودی، به هر سمت می‌گریختند.

قرارگاه فتح با مشاهده وضعیت دشمن مرحله سوم عملیات را در روز آغاز كرد و در یك خیز، به سوی پادگان زمقی رسید. در حوالی ظهر، یگان‌های تابعه این قرارگاه نیز به دوارزه‌های شهر دوجیله رسیدند. در این شرایط، بیشتر نیروهای دشمن در حدفاصل سه كیلومتری جنوب پل زلم تا شهر دوجیله تجمع كرده بودند. دشمن نخست تلاش خود را متوجه پل زلم كرد تا شاید بتواند حلقه محاصره را بشكند، اما با مقاومت نیروهای خودی و اجرای آتش مناسب، دشمن با دادن تلفات، از تصرف این پل منصرف شد. قرارگاه ثامن‌الائمه (ع) توانست پس از درگیری اندك با گروه‌های ضدانقلاب در اطراف شهر نوسود، جاده مهم نوسود ـ بیاره را آزاد كند، كه در نتیجه بیشتر تحركات نیروهای خودی در این محل متمركز شد و در عمل، ضرورت احداث سایر جاده‌ها ـ كه از قبل مورد تأكید قرار گرفته بود ـ كاهش یافت.

مرحله سوم

مرحله سوم عملیات در 26 اسفند 1365 با هدف پیشروی در شمال رودخانه زلم، و نیز الحاق قرارگاه قدس با قرارگاه فتح در دوجیله آغاز شد. در پی پیشروی رزمندگان در شمال رودخانه زلم، نیروهای خودی در موقعیت جدید كه شامل سه‌تپان، جاده ارتباطی و تپه‌های كوچك مشرف بر پل ملاویسی بود، با احداث خاكریز استقرار یافتند. در محور جنوب پل زلم، با وجود تجمع انبوه دشمن، پیشروی نیروها، همراه با درگیری شدید ادامه یافت و سرانجام، رزمندگان ساعت 5 صبح به دروازه شهر دوجیله رسیدند و بدین ترتیب، الحاق صورت گرفت. با بسته شدن تنگه، بخشی از نیروهای دشمن از طرف سد دربندیخان موفق به فرار شدند و باقی مانده نیروهای موجود نیز در منطقه به هلاكت رسیده و یا به اسارت درآمدند. در پی وضعیت جدید، تثبیت خط پدافندی مناسب در تنگه و نیز تصرف شاخ سورمر و شاخ شمیران ـ كه در طی عملیات به دلیل هوشیاری دشمن ناموفق بود ـ در دستور كار قرار گرفت.

مرحله چهارم

به منظور تحكیم خط پدافندی در تنگه، مرحله چهارم عملیات در شب هفتم انجام شد. در این مرحله، نیروهای خودی ضمن تصرف یال و تپه ریشن، در محور جاده شمال سه تپان نیز به طور مختصر پیشروی كردند

مرحله پنجم

در مرحله پنجم عملیات نیز شاخ سورمر و شاخ شمیران به تصرف در آمد. در مرحله پنجم عملیات كه بعدها بیت‌المقدس 4 نام گرفت، منطقه وسیعی از خاك دشمن آزاد شد كه شامل دو ارتفاع و تعداد زیادی روستا بود.

اقدامات و واكنش دشمن

از تاریخ 4 و 5 اسفند 1366 به بعد دشمن اقدام به دو تلاش اساسی كرد: 1- تهاجم سنگین به منطقه آزاد شده به منظور بازپس‌گیری آن. 2- تلاش مهندسی و حمله بر روی ارتفاعات آسوس و تهدید جناح شمالی منطقه عملیاتی بیت‌المقدس 2.

بعدها، هنگامی كه فرمانده لشكر 43 به اسارت درآمد، در اظهارات خود، ضمن تمجید و ابراز شگفتی از سرعت عمل نیروها، بر غافل‌گیری كامل عراق تأكید كرد. وی همچنین گفت: «ما از یك ماه پیش به منطقه حساس شدیم و جاده را می‌دیدیم، ولی جدی نگرفتیم.»

وی افزود «روز دوم عملیات با فرمانده سپاه تماس گرفتم و گفتم عملیات اصلی است، نپذیرفت ولی روز سوم پذیرفت.»

تلفات دشمن و غنائم

علاوه بر اسارت بیش از شش هزار نفر از نیروهای دشمن، بیش از 100 دستگاه تانك و نفربر و همچنین چند قبضه توپ و كاتیوشا و تعدادی خودروهای مختلف از دشمن منهدم شد. با توجه به غافلگیری دشمن، غنائم به دست آمده در مقایسه با آنچه كه از دشمن منهدم شد، از شمار بیشتری برخوردار بود؛ چنانكه 30 تا 40 دستگاه تانك ، 3 دستگاه نفربر ام 113 ، 50 الی 60 دستگاه انواع مختلف توپ ، 2 خودرو مخابرات ، 3 دستگاه مركز تلفن 10 شماره‌ای ، 2 دستگاه كمپرسی و اقلام دیگری به تصرف رزمندگان اسلام در‌آمد .

بمباران شیمیایی حلبچه:

در زمستان 1366 سومین جنگ شهرها علیه ایران آغاز شد و برای اولین بار موشك‌های عراقی كه برد آنها به كمك تكنسین‌های خارجی افزایش یافته بود، به تهران اصابت كرد. دور جدید جنگ شهرها كه با بمباران شیمیایی حلبچه همراه بود، احتمال ایجاد فاجعه‌ای بزرگ علیه ایران اسلامی را گوشزد می‌كرد. بمباران شیمیایی و كشتار 5 هزار كرد عراقی كه در همان روزها توسط نیروی هوایی ارتش عراق صورت گرفت، عمق فاجعه به قدری دردناك بود كه هركس وارد شهر می‌شد و كوچه‌ها و خیابانها و حتی بیابانها را مشاهده می‌كرد، اجساد كشته‌ها از زن و مرد، كوچك و بزرگ بر روی هم افتاده و خشك شده بودند. گویی به شهر ارواح تبدیل شده بود. خود نیز تهدیدی علیه ایران به حساب می‌آمد.

بازتاب عملیات والفجر 10

واكنش رسانه‌های خبری و كارشناسان و تحلیلگران محافل سیاسی - نظامی نسبت به عملیات والفجر 10 در فضای ناشی از حملات موشكی عراق به تهران انجام گرفت. ابعاد و تبعات موشك‌باران تهران كه برای نخستین‌ بار انجام می‌گرفت، بیش از عملیات والفجر 10 در كانون توجهات قرار داشت. در ثانی ، عملیات والفجر 10 كه در غرب كشور انجام شده بود، بدان جهت كه فاصله منطقه عملیات والفجر 10 تا كركوك نسبتاً زیاد بود، در مقایسه با منطقه جنوب از اهمیت كمتری برخوردار بود؛ لذا انعكاس و تأثیر آن در روند تحولات سیاسی - نظامی جنگ كم‌ رنگتر از انعكاس دیگر عملیاتهای بزرگ بود . ثالثاً بمباران شیمیایی حلبچه و ابعاد آن به عنوان یك فاجعه هولناك انسانی، كلیه رخدادهای جنگ و عملیات والفجر 10 را برای مدت كوتاهی تحت تأثیر قرار داد.