ویرایش کتاب‌های کودک و نوجوان در ایران

ویراستار در سایر کشورهای جهان در چرخه نشر، سیاست‌گذار و تعیین‌کننده است. او می‌تواند کتابی را انتخاب کند، می‌تواند با نویسنده همراهی کند، به کتاب جهت بدهد و در نهایت کتاب را رد یا قبول کند. اما در ایران ویراستار وقتی کار ویرایش را آغاز می‌کند که ناشر با نویسنده قرارداد بسته است.

در بیست و چهارمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، نشست بحث درباره ویرایش کتاب‌های کودک و نوجوان با حضور شیوا حریری، شهرام شفیعی و چند تن از نویسندگان مطرح ادبیات کودک و نوجوان برگزار شد.

در ابتدای این نشست شهرام شفیعی(1) با تأکید بر اینکه مقوله ویرایش کتاب‌های کودک و نوجوان در کشور ما کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، اظهار داشت: ما با چند زاویه و نگره مختلف می‌توانیم به پدیده ویرایش بپردازیم. در وهله نخست، در تعریف و شناخت مفهوم ویرایش دچار مشکلیم. آنچه در سیستم نشر ما با نام ویرایش انجام می‌شود، چیزی بیشتر از نسخه‌پردازی نیست.

ویراستار یا سرویراستار باید از مرحله انتخاب ایده با نویسنده همراه باشد و در مراحل بعدی چون آماده‌سازی نسخه اولیه اثر، مهندسی آن و مراحل تکمیلی به نویسنده مشورت دهد. ویراستار باید کسی باشد که سبک و ذائقه نویسنده را بشناسد و بتواند پیشنهاداتی برای تقویت اثر به نویسنده ارائه دهد. این یعنی تأثیر بر شکل‌گیری کیفی اثر که در کشور ما کمتر اتفاق می‌افتد.

شفیعی با اشاره به تجربه‌ این چنینی‌اش در تألیف "قصه‌های قرآنی" گفت: در طول مراحل نگارش این اثر من از مشاوره دکتر بهاءالدین خرمشاهی بهره‌های فراوانی بردم. چنین ویرایش می‌تواند در نسخه‌پردازی انشایی، نگارشی و صوری اثر هم ادامه یابد. ویراستار کیفی می‌تواند مرحله نسخه‌پردازی را شخصاً یا با نظارت بر کار ویراستاران دیگر ادامه دهد.

شیوا حریری (2) درباره ویرایش در ایران گفت: آقای شفیعی به این نکته اشاره کردند که به ویرایش کتاب‌های کودک و نوجوان در ایران کمتر پرداخته می‌شود، من می‌گویم که کلاً به ویرایش در ایران کم توجهی شده است و پس از سال‌ها ورود این مقوله به چرخه نشر در ایران، هنوز تعریف ویرایش و وظیفه ویراستار مشخص نیست.

ویراستار در سایر کشورهای جهان در چرخه نشر، سیاست‌گذار و تعیین‌کننده است. او می‌تواند کتابی را انتخاب کند، می‌تواند با نویسنده همراهی کند، به کتاب جهت بدهد و در نهایت کتاب را رد یا قبول کند. اما در ایران ویراستار وقتی کار ویرایش را آغاز می‌کند که ناشر با نویسنده قرارداد بسته است و دیگر امکان رد اثر وجود ندارد و او صرفاً می‌تواند کار ویرایش اثر را به دلایل شخصی نپذیرد که در این صورت نیز، ویراستار دیگری این کار را برعهده خواهد گرفت و در نهایت ناشر اثر را منتشر خواهد کرد.

در ادامه این نشست، فریبا نباتی، نویسنده کودک و نوجوان تجربه شخصی‌اش را از ارتباط ویراستار و نویسنده توضیح داد. او دراین‌باره گفت: در مرحله ویرایش به ویژه، ویرایش آثار داستانی، من ندیده‌ام که ویراستار با نویسنده یا مترجم اثر ارتباط مستقیمی داشته باشد. سوال من این است که این موضوع از کجا ناشی می‌شود؟ آیا ناشر می‌خواهد که ویراستار نقش نسخه‌پرداز را بازی کند؟

شفیعی در پاسخ به این سوال بحث را به مسائل کیفی در ویرایش بازگرداند و تأکید کرد پیش از وارد شدن به مسائل چرخه کاری و اجرایی صنعت نشر بهتر است به مباحث کیفی‌تری توجه کرد. او در اینباره توضیح داد: پیدایی ویرایش حاصل خرد و تجربه اندوخته شده جمعی است. عقلای سیستم نشر در یک ارتباط ناگفته، به این راه حل رسیدند که باید کسی با سواد ادبی کافی، شناخت نسبی از نظم و نثر فارسی و پیشینه زبان فارسی به عنوان نگهبان این زبان وجود داشته باشد.

وی خصوصیات ویراستار خوب را چنین برشمرد: ویراستار طبیب متن است و باید با سعه صدر با نویسنده برخورد کند. امانتدار و حافظ اسرار و ارزش‌های متن باشد. باید بداند ایراد گرفتن از متن نویسنده به معنای برتری او نیست. ویراستار تمرکز و توانایی‌اش را بر گرفتن ایرادهای متن می‌گذارد، در حالیکه نویسنده درگیر مسائل دیگری است. ویراستار با داشتن پیشینه در ادبیات فارسی و استفاده خلاقانه از این پیشینه تغییراتی در متن اعمال می‌کند که گاه می‌تواند سبب نجات اثر شود. با این تعاریف، ارتباط مستقیم ویراستار و نویسنده جزو ضروریات است.

فریبا نباتی در تکمیل این صحبت‌ها گفت: از نظر من ویراستار نویسنده دوم اثر است. منتقد نافذی که الزاماً اثر را نفی نمی‌کند بلکه پیش از تولید اثر در نسخه‌های زیاد، در نقش مشاوری تمام عیار ظاهر می‌شود. از خانم حریری می‌پرسم که به عنوان یک ویراستار ارتباط نویسنده و ویراستار در ادبیات کودک و نوجوان کشورمان را چگونه می‌بینند؟

حریری توضیح داد: من نویسندگانی را دیده‌ام که هرگز ویراستار اثرشان را نمی‌بینند و همیشه از چنین ارتباطی متحیر بوده‌ام. متاسفانه ویراستاری برای ناشران ما هم تعریف نشده است و آنان تعریف ویرایش را منحصر به اعمال رسم‌الخط بر متن و جابجای نقطه و ویرگول می‌دانند. در حالیکه ویراستار بدون اینکه تعلق خاطری به متن داشته باشد آن را بی‌طرفانه قضاوت می‌کند و می‌تواند ایرادات اثر را بگوید.

این ویراستار در ادامه افزود: مشکل ارتباطی نویسندگان و ویراستاران ما دوطرفه است. نویسندگان در برخورد با ویراستار نگرانند که چه بر سر اثر خواهد آمد و گاه این سوال را مطرح می‌کنند که آیا ما باید هرچه را ویراستار می‌گوید بپذیریم؟ از سوی دیگر ویراستاران نیز به ذهنشان نمی‌رسد که باید با نویسنده در ارتباط باشند و ویرایش را در حد تغییر نشانه‌های سجاوندی خلاصه می‌کنند. در حالیکه ویراستار باید کمک کند، نویسنده بخش‌های نامفهوم اثر را بشناسد و منتظر واکنش نویسنده باشد.

شفیعی درباره بحث ارتباط ویراستار، نویسنده و ناشر گفت: من فکر می‌کنم یکی از دلایل دور شدن ما از تعریف جهانی ویرایش، این است که اسیر واردات شده‌ایم. ناشران ما ترجیح می‌دهند کار ترجمه انجام دهند و این نقش ویراستار را در تولید نسخه تألیفی اثر وجود دارد حذف می‌کند. من نمی‌خواهم ناشر را محکوم کنم اما اگر تألیف اهمیت بیشتری بیابد، استفاده از سرویراستار و ویراستار جایگاه اصلی‌اش را پیدا می‌کند. ناشران ما باید توجه کنند که ادبیات کودک و نوجوان ایران با ادبیات جهانی برابری می‌کند و گاه یک سروگردن هم از آن بالاتر است.

حریری در اینباره نظری دیگر داشت. او معتقد بود، استفاده از ویراستار در نقش سیاست‌گذار و تعیین‌کننده برای ناشران خصوصی ایران که ممکن است 20-10 اثر در سال تولید کنند، امکان ندارد.

جواد محقق، نویسنده حاضر در این نشست، درباره صحبت‌های مطرح شده در این جلسه گفت: تعریف ویراستار در صنعت نشر ما با تعریفی که در غرب وجود دارد متفاوت است و لزومی هم به الگوبرداری از غرب وجود ندارد. من بارها مجبور شده ام کارهای ویرایش شده ام را مجدداً ویرایش کنم و خطاهای ویراستار را به حالت درست بازگردانم. حال اگر من ناشر بودم چطور می‌توانستم به قضاوت چنین ویراستاری اعتماد کنم و او را در نقش مشاور بپذیرم؟! اگر ناشر و نویسنده ویراستار را جدی نمی‌گیرند به این دلیل است که او خودش را اثبات نکرده است.

شفیعی در پاسخ به این اظهارات گفت: تعصب نسبت به داشته‌ها بسیار خوب است. در ضمن باید توجه داشته باشیم که نخستین ویراستاران چرخه نشر در ایران، خودِ نویسندگان بودند. حافظ بارها بر اساس تجربه غزلیاتش را ویرایش کرد و گاه این ویرایش تا پایان عمر ادامه داشت. علاوه بر این باید درنظر داشت که نباید بنده چیزی باشیم که اتفاق افتاده است. همیشه راهی برای پیشرفت و اصلاح وجود دارد.

عباس تربن، شاعر و نویسنده حاضر در نشست ضمن تأیید بخشی از سخنان محقق درباره ناآشنایی برخی ویراستاران به قواعد زبان و شعر فارسی و تأثیر این ناآشنایی بر تولید آثار بی‌کیفیت، سوالی را مطرح کرد. وی گفت: فصل ممیز ویرایش بزرگ‌سال و کودک و نوجوان در کجاست؟ آیا یک ویراستار می‌تواند هم آثار بزرگ‌سالان را ویرایش کند و هم ویرایش آثار خاص کودکان و نوجوانان را برعهده بگیرد؟

حریری در پاسخ به این سوال توضیح داد: این به ویراستار بستگی دارد که بتواند از عهده چنین کاری برآید یا نه. اما تفاوت ویرایش آثار کودک و نوجوان و بزرگ‌سال در این است که ویراستار آثار کودک و نوجوان باید دانش، آگاهی و دامنه لغات مخاطبش را بشناسد. او باید بداند که کتاب کودک و نوجوان تنها در لحن با آثار دیگر تفاوت ندارد، بلکه کلمات نیز باید متناسب با سطح فهم مخاطب انتخاب شوند.

در پایان این نشست، فریبا نباتی با اشاره به آیین‌نامه‌های دست و پا گیر موجود درباره کتاب‌های کودک و نوجوان گفت: گاه به دلیل برخی قوانین، مانند ممنوعیت شکسته‌نویسی متن در کتاب‌های کودک و نوجوان سبک اثر تغییر می‌کند.

وی افزود: نباید فراموش کنیم که کار برای بچه ها کاری تخصصی است و بینش کودک مهم‌تر از زبان اوست. دنیای کودکانه داشتن و آن‌را پرورش دادن، کار نویسنده است و یک ویراستار خوب می تواند این دنیا را کامل‌تر کند.

پی نوشت ها:

1-  شهرام شفیعی در سال 1349 در تهران متولد شد. او به‌عنوان سر ویراستار در مطبوعات و گاهی ویراستار کتاب فعالیتهایی داشته است، در این زمینه تاکنون حدود 100 کتاب را ویراستاری كرده است.

همچنین به‌عنوان نویسنده با نشریات متعددی همکاری دارد.

2- شیوا حریری متولد سال 1351 .  در زمینه ی ویراستاری و روزنامه نگاری فعالیت می کند.

بخش ادبیات تبیان

منابع: ستاد خبری سراهای اهل قلم، سوره مهر، وبلاگ حرف اضافه