مدرسه میرزا جعفر
این مدرسه در طول بیش از سه سده از مهمترین کانون‌های علوم دینی در حوزه علمیه مشهد بود و تعداد زیادی از دانش‌پژوهان و محصلان علوم دینی در سطوح مختلف حوزوی زیر نظر بهترین استادان حوزه در آن مشغول تحصیل بودند. بنا به گفته آیت ا... خامنه‌ای این مدرسه مرکز معنوی حوزه علمیه مشهد بوده است.
موقعیت
این بنای باشکوه در جوار حرم مطهر امام رضا(ع) در قسمت شمالی صحن انقلاب واقع است که از شمال و شرق به ساختمان جدیدالاحداث دانشگاه رضوی، از جنوب به صحن انقلاب و از غرب به بست شیخ طبرسی محدود می‌شود.
پیشینه تاریخی
این مدرسه در زمره بناهای تاریخی است که در دوره صفویه به هنگام سلطنت شاه عباس دوم 1052ق. به هنگام روابط حسنه دولت ایران با گورکانیان هند در شهر مشهد ساخته شد. این مدرسه را دو برادر به نامهای «میرزا محمد طاهر مشهور به وزیرخان و «میرزا محمد جعفر» مشهور به سروقد، از فرزندان «میرزا تقی مشهدی» و اعقاب خواجه شمس الدین جوینی در سال 1059ق. ساخته‌اند و در سال 1079ق. موقوفات گرامندی را بر آن وقف کرده‌اند. ولی از آنجا که میرزا جعفر، تصدی ساخت آن را برعهده داشته و رقباتی هم وقف مدرسه کرده است مدرسه به نام او مشهور شده است (وی از بازرگان معروف خراسان بوده که با هندوستان داد و ستد داشته است.
تاکنون این مدرسه یکی از معتبرترین و مهمترین مراکز تدریس، تحصیل و بحث و پژوهش علما، استادان و چهره‌های برجسته علمی و دینی و سالها به عنوان مرکز حوزه علمیه مشهد شناخته می‌شده همچنان که اکنون نیز با الحاق به دانشگاه رضوی نقش ارزشمندی را داراست.
ویژگیهای معماری
مدرسه میرزا جعفر دارای دو در ورودی بود که یکی در درون صحن انقلاب و دیگری که غالباً بسته بود ـ درون بازارچه نقیب (نقاره‌خانه) قرار داشت. این در ورودی به کاشیکاری زیبایی آراسته بوده است طلاب معمولاً از در ورودی صحن عتیق (انقلاب) رفت و آمد می‌کردند.
در بخش زیرین مدرس بزرگ جنوب مدرسه، در سردابی، مقبره دانشمند بزرگ شیعی شیخ حرعاملی وجود دارد که پیشتر در ورودی آن از داخل مدرسه باز می‌شد و از صحن فقط یک پنجره مشبک فلزی داشت که مردم از همین پنجره به زیارت می‌پرداختند. اما در حال حاضر برای مقبره مذکور در ورودی مخصوصی از داخل صحن انقلاب تعبیه شده است.
بی گمان این بنای تاریخی از نظر کاشیکاری و خطاطی کم‌نظیر از دیگر مدارس علمیه مشهد اصیل‌تر و کهن‌تر است؛ به ویژه که دو کتیبه بزرگ سر در ورودی و سر در مقابل آن حاوی درود و صلوات بر چهارده معصوم منسوب به خواجه نصیر است و به خط مدرس مدرسه میرزا جعفر یعنی محمد رحیم (به سال 1091ق.) می‌باشد. نوع خط این کتیبه با خط سر در ورودی سابق مدرسه که به بازارچه نقیب باز می‌شد مطابقت دارد. بخشی از خطوط موجود مدرسه میرزا جعفر، در دوره ناصرالدین شاه قاجار، در زمان ظهیرالدوله محمد ناصرخان، نایب التولیه و استاندار وقت (1285ق.) به خط محمدحسین شهیدی نگاشته شده است.
در دو کتیبه موجود در سمت راست و چپ ورودی، دو حدیث از امامان معصوم بر زمینه سبز با کاشی سفید نوشته شده و در بخش زیرین این دو کتیبه، دو طرح قالیچه نمای بسیار زیبا جای گرفته است.
از جمله گنجینه‌های نفیس مدرسه میرزا جعفر، گچبریهای زیبای در ورودی مدرسه بود که متأسفانه با گذشت زمان نابود شده است.
از دیگر نفایس مدرسه میرزا جعفر می‌توان ایوان شمالی مدرسه را نام برد که دارای مقرنس، کاشیکاری معرق و کتیبه‌های بسیار زیبا و کم‌نظیر است که در تخریب مدرسه این ایوان نفیس و کتابخانه آن به صورت اولیه باقی ماند و هیچ آسیبی به آن نرسید.
کتابخانه قدیمی
همزمان با احداث مدرسه میرزا جعفر کتابخانه‌ای زیبا، دارای جنبه‌های تاریخی، هنری و معماری، توسط بنیانگذار مدرسه ساخته شد. این کتابخانه دارای گچبری و نقاشیهای ارزنده‌ای است که در آنها، از آب طلا استفاده شده و از این حیث نیز معماری کم‌نظیری عرضه شده است در بخش داخلی کتابخانه طاقچه‌های متعدد گچی برای چیدن کتاب در نظر گرفته شده است. در زیر سقف گنبدی شکل کتابخانه علاوه بر گچبریهای در خور توجه نقاشیهای بسیار زیبایی ترسیم شده است که اکنون نیز به صورت نخستین برجای مانده است.
این کتابخانه تا چندین سده پس از تاسیس، کتابهای در خور توجه بسیاری داشت ـ از جمله شماری کتابهای نفیس و ارزنده خطی ـ که متأسفانه پس از روبرو شدن حوزه‌های علمیه با مشکلات فراوان و تعطیلی بسیاری از مدارس در دوره حکومت رضاخان، کتابخانه نیز رو به نابودی گذاشت و در سال 1312ش. کتابهای آن به مدرسه نواب منتقل شد.
سرانجام پس از گذشت حدود 20 سال بار دیگر کتابخانه مدرسه به همت علما افتتاح شد و کتابهایی که به مدرسه نواب منتقل شده بود مسترد و تعدادی کتاب نیز به مدرسه وقف شد. تعداد کتابهای این کتابخانه در سال 1346 حدود 3 هزار جلد تخمین زده شده که حدود 300 جلد آن خطی بوده است.
کتیبه‌های مدرسه
این اثر تاریخی از نظر خطوط و کتیبه‌های متنوع و زیبا همانند نمایشگاهی از خط هنرمندان اسلامی است که احادیث حکیمانه و گرانقدر معصومین(ع) را بر کاشی معرق به نمایش گذاشته است.
تعمیرات
در زمان حکومت نادرشاه، به این مدرسه تاریخی و زیبا بی توجهی شد و موقوفات ارزنده آن در اختیار دولت قرار گرفت و حکومت مرکزی نیز عواید آن را در اختیار افراد خاصی گذاشت. از این رو، مدرسه میرزا جعفر، آن رونق پیش خود را از دست داد و طلاب کمتر از آن بهره گرفتند. به مرور زمان ویرانی بر آن حاکم شد تا اینکه در سا ل1285 ق. در زمان محمد ناصرخان ظهیرالدوله استاندار وقت خراسان مدرسه میرزا جعفر (احتمالاً به دستور ناصرالدین شاه) تعمیر اساسی شد.
از فرمان ناصرالدین شاه نسبت به تعمیر مدرسه بر می‌آید که ظهیرالدوله، استاندار وقت به تعمیر مدرسه اقدام کرده و نیمی از درآمد مزرعه «سیس آباد» را به تعمیر و دیگر مصارف مدرسه اختصاص داده و تولیت آن را به فرزندان خویش واگذار کرده است. پس از این مرمتها مدرسه بار دیگر سامانی یافت و طلاب زیادی به تحصیل در آن مشغول شدند. در سال 1315، در پی کشف حجاب قانون ملبس شدن روحانیان فقط در صورت داشتن مجوز، محدودیت روحانیت و نیز سخنانی از این نوع که در دست نیست که هر بیسوادی و نالایقی «عمامه» به سر بگذارد و مردم را به اسلام بدبین نماید و به روحانیت صدمه بزند و در ادامه سیاستهایی از این نوع روحانیان اصیل و آگاه مورد آزار و اذیت قرار گرفتند و مدارس علمی بسیاری رو به تخریب و نابودی گذاشت. تعداد زیادی از عالمان و روحانیان مبارز و معروف مشهد دستگیر و به شکنجه، تبعید و اعدام محکوم شدند و بدین ترتیب حوزه علمیه مشهد با نابسامانی شدیدی روبرو شد.
مدارس دینی خاستگاه عالمان و روحانیان برجسته و عالی‌قدر ـ به انبار چوب و مصالح ساختمانی تبدیل و یا به اداره فرهنگ آن زمان واگذار شد تا به عنوان مدارس جدید استفاده شود.
به این ترتیب مدرسه میرزا جعفر نیز بار دیگر نابسامان شد و این مدرسه مهم علوم دینی به انبار تدارکات آستان قدس رضوی و محل نگهداری هیزم و چوب شد که سرانجام این اقدامات باعث ویرانی بنا گردید.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی مدرسه‌های خیراتخان، پریزاد، دودر، بالا سر و نواب که تقریباً در آستانه نابودی کامل قرار داشتند با بهره‌گیری از معماری و هنر اصیل اسلامی و مهندسی نوین به شکلی زیبایی بازسازی شدند.
مدرسه میرزا جعفر نیز که به صورت جدی ویران شده بود با رعایت معماری سنتی با نقشه و طرح سابق به شکل باشکوهی بازسازی شد.
موقوفات
بنابر وقفنامه‌ای که میرزا جعفر در سال 1079ق. نوشته، موقوفات آن شامل حدود 30 دکان، یک آسیاب، دو تیمچه و دو حمام در شهر مشهد بوده است. در سال 1285ق. محمد ناصرخان ظهیرالدوله نیز مزرعه سیس‌آباد را وقف این مدرسه کرد.
درآمد موقوفات این مدرسه در سال 1303 ق. سالانه 278 تومان و علاوه بر آن درآمد موقوفه ظهیرالدوله 180 تومان بوده است. بنابر وقفنامه که در اداره اوقاف موجود است، تولیت مدرسه باید به افراد ذکور واقف و در صورت انقراض آنها به اولاد اناث آن خاندان تفویض می‌شده است که به علل نامعلومی و شاید بنا به قرار گرفتن مدرسه در مجموعه اماکن حرم مطهر، این مدرسه در اختیار آستان قدس قرار گرفته است.
تولیت
از متولیان پیشین مدرسه اطلاع چندانی در دست نیست. براساس شواهد و اسناد موجود، پیش از انقلاب اسلامی، تولیت مدرسه به عهده یکی از اولاد واقف به نام میرزا محمد باقر سروقدی از نسل ششم نوادگان واقف بوده و تولیت مزرعه سیس آباد نیز در اختیار وی و تحت نظارت حاج میرزا احمد کفایی قرار داشته است ولی در حال حاضر در اختیار آستان قدس رضوی قسمتی از دانشگاه علوم اسلامی رضوی است.
فعالیتها و برنامه‌های آموزشی
این مدرسه در طول بیش از سه سده از مهمترین کانون‌های علوم دینی در حوزه علمیه مشهد بود و تعداد زیادی از دانش‌پژوهان و محصلان علوم دینی در سطوح مختلف حوزوی زیر نظر بهترین استادان حوزه در آن مشغول تحصیل بودند. بنا به گفته آیت ا... خامنه‌ای این مدرسه مرکز معنوی حوزه علمیه مشهد بوده است.
شمار طلبه‌های این مدرسه بنا به گفته فریزر سیاح انگلیسی بین 50 تا 60 نفر بوده است و دانشمندان و روحانیان بزرگی چون آیت ا... صدرالدین جزایری، آیت ا... غلامحسین محامی، حاج شیخ محمد باقر قاینی، آیت ا... شیخ محمدباقر قاینی از این مدرسه برخاسته‌اند.
وضعیت کنونی بنا
این مدرسه با حیاط مستطیل شکل به ابعاد 55×33 مترمربع، با آب نمای زیبا و باغچه‌ای زیبا ساخته شده است. در ایوان در طرف شمال و جنوب مدرسه قرار دارد. ایوان شمالی در بازسازی مدرسه اصول تاریخی خود را حفظ کرد ولی پاره‌ای از کاشیکاری‌ها و کتیبه‌های آن مرمت شد. بر پیشانی این ایوان سوره «کوثر» با خط زرد ثلث به رنگ سفید، در زمینه لاجوردی، نقش بسته است در دو سوی ایوان، زیر کتیبه حاوی آیه‌الکرسی، دو تابلوی بسیار زیبا با کاشی معرق نقش بسته و در بالای تابلوی سمت راست و سمت چپ، به ترتیب عبارتهای «بسم الله الرحمن الرحیم» و «لا اله الا الله» نگاشته شده است. در قسمت داخلی ایوان، نزدیک سقف با خط نستعلیق به رنگ زرد، آیه الکرسی بر کاشی معرق به چشم میخورد. لچکی‌های ایوان نیز با کاشی معرق تزیین شده است. این ایوان حدود یک متر از سطح حیاط بالاتر است و ازاراه آن تا حدود 80/1 سانتیمتر سنگ شده است. در قسمت بالای ایوان چهار تابلوی نفیس ساخته شده از کاشی رنگارنگ گل و بوته‌ای جای گرفته که به صورتی هماهنگ و یکدست زیبایی خاصی به آن بخشیده است.
در زیر طاق ایوان با گچ مقرنس، تزیینی زیبا به چشم میخورد و در بخشهای پایین‌تر از اسم جلاله «الله» و برخی نامهای معصومین ذکر شده است. در داخل ایوان 3 حجره قرار دارد که سر در آنها با کاشی هفت رنگ تزیین شده و با خط نستعلیق زرد رنگ آیات «انا فتحنا» و «نصر من الله» بر سر در حجره وسط ایوان و «بسم الله الرحمن الرحیم» بر سر در دو حجره جانبی آن به کتابت درآمده است. ایوانچه قسمت فوقانی ایوان، مربوط به یکی از حجره‌های داخل آن، با سقف مقرنس تزیین شده است ایوان جنوبی مدرسه بین هشتی ورودی و حیاط مدرسه قرار گرفته است و حدود یک متر از سطح حیاط بالاتر و ازاره آن تا ارتفاع 80/1 سانتیمتر سنگ است. در چوبی دو «لت» بزرگی در وسط ایوان جنوبی قرار گرفته است. بر سر ستونهای ایوان صلوات چهارده معصوم خواجه نصیر و نام خطاط و مدرس مدرسه به خط سفید بر زمینه لاجوردی به کتابت درآمده و در دو سوی ایوان در زیر این کتیبه دو لوح زیبا با کاشی معرق تزیین شده که بر لوح سمت راست «بسم الله الرحمن الرحیم» و بر لوح سمت چپ «لا حول و لا قوه الا بالله» نقش بسته است. بر حاشیه داخل ایوان حدیثی از پیامبر اکرم(ص) به خط ثلث سفید رنگ نوشته شده است. بر پیشانی ایوان جنوبی با خط ثلث به رنگ زرد و در زمینه لاجوردی عبارتی در مدح والی خراسان حک شده است.
پشت بغل ایوان با کاشی هفت رنگ تزیین شده و در دو سوی ایوان چند اثر زیبای معرق به صورت قرینه قرار گرفته است.
سقف ایوان مقرنس شده و در قسمت زیرین آن واژه‌ها و عبارتهای الله جل جلاله، محمد(ص)، علی(ع)، فاطمه(ع)، لا اله الا الله، الله اکبر، الله الصمد بر روی گچ کنده‌کاری و برخی رنگ‌آمیزی شده است.
مدرسه دارای دو در است: در نخست، مشرف به صحن انقلاب و در جنوب مدرسه واقع است. این در، چوبی و دولت است که در داخل ایوانی با دهانه حدود 5 متر قرار دارد و از اره آن تا ارتفاع 5/1 متر سنگ شده است. بر کتیبه سر در حدیث معروف «اطلبوا العلم...» به چشم میخورد. در قسمت درونی ایوان آیاتی از قرآن با خط ثلث سفید رنگ بر زمینه لاجوردی نقش بسته و سقف ایوان نیز با کاشی و مقرنس تزیین شده است. در لچکی‌های ایوان از کاشی هفت رنگ استفاده شده و در وسط پیشانی ایوان عبارت «یا صاحب الزمان» نقش بسته است. در دوم مدرسه در شمال غربی، در بست طبرسی، دری «دو لت» است و کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مدرسه میرزا جعفر 69 حجره دارد. طبقه اول حدود یک متر از سطح حیاط بالاتر است و دیوار حجره‌ها و ایوانچه‌ها آنها با کاشی معرق تزیین شده است. بر روی تمام پیشانی حجره‌های طبقه اول احادیثی از ائمه اطهار به خط ثلث سفید به کتابت درآمده است. در زیر سقف برخی ایوانچه‌ها گچ‌کاری مقرنس و برخی دیگر یزدی‌بندی ساده‌ای شده است.
در دو سوی هشتی ورودی مدرسه، مدرس و مسجد که هر کدام دارای تزیینات زیبایی است.
لازم به ذکر است که پس از پیروزی انقلاب اسلامی از ادغام دو مدرسه میرزا جعفر و خیراتخان، همراه با افزایش ساختمانهای جدیدی به آن دو، دانشگاه علوم اسلامی رضوی تأسیس شد.
منبع: پایگاه امام رضا(ع)
بخش حریم رضوی
