فلسفه مجازات اخروی چیست؟

قیامت، مجازات اخروی و شبهات (1)

عقوبت اخروی، ابهام در فلسفه و اهداف!

مهم‌ترین ویژگی قیامت در متون دینی ما "یوم الجزاء" بودن آن است. آنچه که از قیامت در اذهان ما پیش از هر چیز متبادر می‌شود نیز همین ویژگی است. در ارتباط با این ویژگی اصلی قیامت شبهاتی مطرح شده است که برخی از آن‌ها در مورد اصل نظام مجازات اخروی و برخی از آن‌ها در مورد نوع مجازات و یا آموزه‌های دیگر دینی در این رابطه است. در این مقاله به مهم‌ترین اشکالات وارده در این زمینه ها با رعایت اختصار پاسخ داده شده است.

مقدمه

ایمان به معاد و روز جزا از مسلمات و ضروریات دینی ما مسلمانان است. قرآن کریم در صدها مورد در آیات و سوره‌های گوناگون و با نام‌های مختلف از روز جزا سخن گفته است. قرآن کریم در آیات مختلف، ایمان به روز آخرت را همتراز ایمان به خدا و کفر به آن را همتراز کفر به خدا قلمداد کرده است. عجیب این است که قرآن کریم تنها کتابی است که از روز جزا و رستاخیز به تفصیل و تأکید سخن رانده است. در توراتی که فعلاً در دسترس است نامی از این روز به میان نیامده است و در انجیل هم جز اشاره مختصر در این باره، چیز دیگری نیامده است.

قیامت در قرآن کریم با نام‌ها و عنوان‌های مختلف خوانده شده است که هر کدام نشان دهنده وضع مخصوص و نظام مخصوص حاکم بر آن است؛ مثلاً از آن جهت که همه اولین و آخرین در یک سطح قرار می‌گیرند و ترتیب زمانی آن‌ها از بین می‌رود "روز حشر" یا "روز تلاقی" خوانده شده است و از آن جهت که باطن‌ها آشکار و حقایق بسته و پیچیده، باز می‌شوند "یوم تبلی السّرائر" یا "روز نشور" نامیده شده است و از آن نظر که فناناپذیر و جاوید است، "یوم الخلود" و از آن لحاظ که انسانهایی سخت در حسرت و ندامت فرو می‌روند و احساس غبن می‌کنند که چرا خود را برای چنین مرحله‌ای آماده نکرده اند، "یوم الحسرة" یا "یوم التغابن" و از آن حیث که بزرگ‌ترین خبرها و عظیم‌ترین حادثه‌هاست "نبأ عظیم" خوانده شده است.1

مهم‌ترین ویژگی که در مورد قیامت به ذهن‌ها تبادر می‌کند این است که آخرت روز جزا و پاداش است. در حقیقت اگر نظام جزا و پاداشی از جانب خدا در کار نباشد بعثت انبیا و دعوت دینی خاصیت و اثری نخواهد داشت. بنابراین، ایمان به روز جزا اهمیتی معادل اهمیت ایمان به اصل دعوت دینی دارد. ایمان به روز جزا مهم‌ترین عاملی است که انسان را به پایبندی به تقوا و کارهای خیر و اجتناب از رذایل اخلاقی و گناهان وامی‌دارد. چنان که فراموشی یا انکار آن ریشه اصلی هر گناه و خلاف و ظلمی است.

در ارتباط با همین ویژگی اصلی قیامت (روز جزا بودن) پرسش‌ها و شبهات مهمی مطرح شده است که پاسخگویی به آن‌ها لازم و ضروری است. برخی از این اشکالات در مورد اصل نظام مجازات در عالم آخرت و برخی از آن‌ها در ارتباط با نوع مجازات در آن عالم و برخی از آن‌ها درباره برخی از آموزه‌های دینی در این باره است.

در این مقاله به ده شبهه در این باره پرداخته و پاسخ داده می‌شود هر چند برخی از آن‌ها از نوع پرسش است نه شبهه، البته پاسخی که به هر یک داده می‌شود در حد مجال و حوصله مقاله است نه بیشتر.

شبهه اوّل: فلسفه مجازات اخروی چیست؟

توضیح شبهه این است که فلسفه و فایده عقوبت‌ها و مجازات‌ها، یا تنبیه متجاوز و مجرم است و یا عبرت گرفتن دیگران و یا تشفّی خاطر و تسلّی قلب ستمدیده. ولی هیچ یک از این فلسفهها و یا فایدهها در باب مجازات اخروی مطرح نیست زیرا آنجا جای تکرار جرم از جانب مجرم و یا انجام جرم از ناحیه دیگران نیست، به دلیل اینکه آنجا جای حساب و پاداش است نه جای عمل. انگیزه تشفی و تسلی خاطر هم در مورد خدا صادق نیست زیرا خداوند ـ العیاذ بالله ـ مانند انسان نیست که دچار عقده و حس انتقام‌جویی شود تا بخواهد از راه عقوبت مجرم، خاطر خود را تسکین دهد.2

اگر گفته شود که هر چند حس انتقام‌جویی و تشفّی قلب در مورد خدا مطرح نیست اما در مورد بندگان خدا که مورد ستم و تجاوز واقع شدهاند مطرح است، در پاسخ می‌توان گفت اولاً همه جرم‌ها و گناهان که از قبیل حق‌الناس نیست، فلسفه عقوبت در حق الله چیست؟ ثانیاً حتی در حق‌الناس، بنده‌ای که بر او ستم شده است یا از اولیای خداست و یا غیر اولیای خدا؛ اولیای الهی مظهر رحمت واسعه الهیه می‌باشند و غیر اولیای الهی هم در جهان وانفسا، اندکی خیر و رحمت و مغفرت الهی و یا دریافت حسنات از فرد متجاوز را بر انتقام از آن‌ها ترجیح می‌دهند.3

پاسخ شبهه اول: پاسخ‌هایی که به این شبهه داده اند به قرار زیر است:

الف) خداوند بر اساس حکمت و رحمت خود، برای هدایت و نجات بشر شریعت و آیینی فرستاده است و در آن تکالیفی را برای بشر مقرر فرمود و انبیا و اوصیای انبیا را مأمور ابلاغ آن کرده است و با توجه به اینکه میدانست همه افراد به راحتی و بدون انگیزه خارجی به اطاعت و تسلیم تن نخواهند داد، بر اساس حکمت خود به مطیعان و مؤمنان وعده ثواب و به عاصیان و کافران وعده عذاب داده است. اگر این وعده و وعید الهی نبود ارسال رسل و انزال کتب و شرایع آسمانی لغو و بیهوده بود. با توجه به اینکه تخلّف از وعده عقلاً و شرعاً قبیح و نارواست چاره‌ای نیست جز اینکه خداوند در عالم آخرت به این وعدهها و وعیدها جامه عمل بپوشاند. از این گذشته آیات الهی از عذاب کفار و مشرکان و ظالمان خبر داد اگر خداوند به کلی از عذاب صرف نظر کند لازمهاش کذب است که خداوند از آن مبرّاست. بنابراین، به تعبیر مرحوم علامه طباطبایی:

"خداوند از این روی که به ایمان و اطاعت، وعده ثواب و پاداش نیک داده و به کفر و معصیت وعید عقاب و سزای بد داده چنان که فرموده، خلف وعده نخواهد نمود."4

ب) از آیات قرآن استفاده می‌شود که جزا و سزای اخروی مقتضای عدل الهی است. اگر پاداش و کیفر اخروی نباشد، عدل الهی مخدوش خواهد بود؛ زیرا خداوند مردم را دعوت کرده است به ایمان و نیکوکاری و مردم از لحاظ پذیرش این دعوت دو دسته شده اند، برخی این دعوت را پذیرفته و نظام فکری و اخلاقی خود را بر آن تطبیق دادهاند و برخی دیگر نپذیرفته و به بدکاری و فساد پرداخته اند. از طرف دیگر می‌بینیم که نظام این جهان بر این نیست که صددرصد نیکوکاران را پاداش و بدکاران را کیفر دهد، بلکه برخی نیکوکاری‌ها هست که حیات انسان با آن پایان پیدا می‌کند و مجالی برای پاداش نیست چنان که برخی از گناهان هست که امکان عقوبت آن در دنیا نیست مانند کسی که هزاران انسان را به ناحق می‌کشد. پس مقتضای عدل الهی آن است که نشئه دیگری وجود داشته باشد تا هر یک از این دو دسته جزای عمل خود را بیابند.5

ج) بهترین پاسخی که می‌توان به شبهه یاد شده داد این است که مجازات اخروی از نوع مجازات‌های قراردادی و اعتباری دنیوی نیست بلکه از نوع مجازات‌های تکوینی و حقیقی است. از قرآن کریم و روایات فراوان استفاده می‌شود که هر چند چهره مُلکی اعمال نیک و بد انسان در این دنیا از بین می‌رود ولی صورت‌های ملکوتی افعال اختیاری انسان در باطن انسان مستقر می‌شود و هر جا که برود همراه اوست و سرمایه زندگی شیرین یا تلخ آینده او می‌باشد. به تعبیر دیگر اعمال خوب با صورت‌های بسیار زیبا و لذت بخش تجسم می‌یابند و به صورت کانون بهجت و لذت در می‌آیند و اما اعمال بد انسان با صورت‌های بسیار زشت و وحشت زا و آزاردهنده تجسم می‌یابند و به صورت کانون درد و رنج و عذاب در می‌آیند. بنابراین، هر کس در قیامت با همان اعمال و اخلاق و اعتقادی که از دنیا به همراه خود برده است زندگی می‌کند. این‌ها سرمایه‌های خوب و یا بد و مصاحبان نیک یا زشت همیشگی انسان در جهان جاودان است. بنابراین، مجازات اخروی از نوع مجازات‌های قراردادی نیست که بخواهیم آن را از راه تنبیه مجرم و یا عبرت دیگران و یا تشفّی دل توجیه کنیم.6

ادامه دارد ...

نویسنده: عباس نیکزاد، روزنامه رسالت

منابع:

1. مرتضی مطهری، زندگی جاوید یا حیات اخروی، انتشارات صدرا، اسفند 1376، ص 28؛ مجموعه آثار، ج 2، انتشارات صدرا، چاپ اول، 1369، صص 520 ـ 519

2. مجله رواق اندیشه، آذر 1382 - شماره 24

3. مرتضی مطهری، عدل الهی، انتشارات صدرا، چاپ دهم، 1357، صص 240ـ239؛ مجموعه آثار، پیشین، ج 1، صص 226ـ225

4.سید محمد حسین طباطبایی، شیعه در اسلام، انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، 1373، صص 162ـ161

5. مرتضی مطهری، حیات اخروی، ص 50؛ سید محمد حسین طباطبایی، پیشین، ص 160؛ محمد تقی مصباح یزدی، آموزش عقاید، ج 3، سازمان تبلیغات اسلامی، سال 74، ص 63.

6. مرتضی مطهری: حیات اخروی، صص 32ـ30؛ عدل الهی، صص 252ـ243؛ سید محمد حسین طباطبایی، پیشین، صص 165ـ162؛ محمد تقی مصباح یزدی، پیشین، صص 121ـ119