سنت زدگی و سنت گرایی

در واكنش‏ها و قضاوت‏های عرفی باید میان زشت و عجیب تفاوت قایل شد. گاهی توده مردم چیزی را زشت یا سبك می‏شمارند. این موارد خلاف عرف است و موضوع تمام احكام گذشته قرار می‏گیرد؛ اما گاهی پدیده یا رفتاری در نظر مردم غیرمنتظره و شگفت‏آور است. در این موارد، دلیلی برای پرهیز وجود ندارد.

سبب تعجب عرف، در این امور تازگی و بی‏سابقگی است و این تازگی و بی‏سابقگی در گذر زمان از بین خواهد رفت؛ مثلاً رانندگی كردن، استفاده از ساعت مچی، تلفن همراه یا رایانه همراه (نوت‏بوك) و نیز، پوشیدن عبای به رنگ روشن برای روحانی تا چندی پیش در نظر نوع مردم عجیب بود. این تعجب نشانی از اتهام به سبكی و بی‏مبالاتی یا زشتی و تنفر نداشته و صرفا از قبیل تعجبِ رویارویی با یك امر بی‏سابقه است.

در مقابل، هریك از این موارد دارای نوعی استحسان عرفی است كه با كمی درنگ بر هر ناظر متوسطی آشكار می‏شود؛ برای مثال مهارت رانندگی نشان توان‏مندی، داشتن رایانه همراه نشان استفاده از ظرفیت‏های جدید در نشر معارف الهی و استفاده از رنگ روشن نشان طراوت و سرزندگی تلقی می‏گردد. در این موارد، نه تنها توصیه به پرهیز و اجتناب نمی‏شود، بلكه توصیه به اقدام و استقبال می‏گردد. همین موارد است كه میان تحجرگرایی و سنت‏زدگی مذموم از یك سو و احترام ممدوح به سنن اجتماعی از جانب دیگر، تمایز ایجاد می‏كند و راه رشد و خلاقیت و نوآوری را باز می‏گرداند.

بنابراین، از كار خوب حكیمانه‏ای كه برای مردم تازگی دارد و باعث جلب توجه آنان می‏شود نباید صرفا به جهت تعجب عرفی دست كشید[1].

در احوال حضرت امام رحمه‏الله گفته شده است: در شرایطی كه طلاب همواره نعلین می‏پوشیدند و در زمستان‏ها پا و پشت لباس‏شان گلی می‏شد، امام اولین بار نعلین را كنار گذاشت و در گل، كفش می‏پوشید. اوایل این رویه مورد اعتراض واقع می‏شد؛ اما كم كم در بین شاگردان ایشان و دیگران مرسوم شد.

1. این موضوع، تغییر و تحول صورت ظاهری لباس روحانیت را نیز، به صورتی كاملاً حكیمانه و معقول توجیه می‏كند؛ مثلاً در زمان‏های گذشته بستن عمامه بسیار بزرگ، پوشیدن عبای تیره رنگ، پوشیدن نعلین، و تراشیدن سر زیر عمامه عرف بود و از داشتن ساعت مچی یا پوشیدن شلوار رسمی زیر قبا و نیز نمایاندن موی جلوی سر از زیر عمامه پرهیز می‏شد؛ اما امروزه اندازه عمامه در مجموع كوچك‏تر شده، پوشیدن عبای روشن، ساعت مچی، شلوار رسمی و كفش رایج گشته و بیرون آمدن موی سر از زیر عمامه، ناروا و خلاف عرف تلقی نمی‏شود. بنابراین، نباید به صورتی تعصب‏آمیز در بند سنن و عادات گذشته قرار گرفت و هر امر جدیدی را صرفا به جهت تازگی و بی‏سابقگی طرد كرد. به همین ملاك، می‏توان درباره شكاف زیر بغل قبا نیز، فكر تازه‏ای داشت.

تنطيم: محمد حسين امين - گروه حوزه علميه تبيان