فلسفه تکلیف(4)
در مقالات گذشته مسئله چیستی تکلیف و ویژگی‌های آن را مورد بررسی قرار دادیم. در نوشتار حاضر به تبیین دلایل متکلمان در اثبات نیکو بودن تکلیف می پردازیم. و یکی از دلایل متکلمین مسلمان در باب پسندیده بودن تکالیف را بیان کردیم. گفتیم تکلیف در اصطلاح به افعالی اطلاق می‌شود که خداوند متعال اراده می‌کند که افراد بشر (تنها کسانی که واحد شرایط خاصی هستند: مکلّفین) آن‌ها را انجام یا ترک کنند. نیز اشاره نمودیم که یکی از ویژگی‌های تکلیف مشقّت و سختی تکالیف است چرا که تکلیف بر خلاف طبع انسان است و از دیدگاه عدلیه (امامیه و معتزله) ـ برخلاف اشاعره ـ تکلیف انسان‌ها به امر مشقت باری که منفعتی نداشته باشد امری عبث است و انجام فعل عبث برای خداوند حکیم قبیح است.
اشاره کردیم که یکی از مهم‌ترین دلایل متکلمین مسلمان برای حسن بودن تکالیف، توسل به غایات و منافع اخروی (پاداش اخروی) تکالیف است. یکی از اغراض فعل الهی در مکلّف نمودن انسان رساندن انسان‌ها به مرحله استحقاق پاداش‌های اخروی است. هر چند تکلیف امری پر مشقت محسوب می‌شود ولی در برابر منافع بسیار امری حسن و نیکو محسوب می‌شود. همه‌ی عقلای عالم معتقدند برای رسیدن به منافع بسیار تحمل ضرر اندک یک امر عقلانی و پسندیده است. مبنای این دلیل پاداش و ثواب‌های اخروی است. اما متکلمان دلیل دیگری نیز برای اثبات نیکو بودن تکالیف بیان می‌کنند. این دلیل بر مبنای پاداش اخروی بنا نشده است و غایات دنیوی تکالیف را مد نظر قرار می‌دهد.
انسان‌ها موجوداتی اجتماعی هستند. انسان‌ها به دلیل برخورداری از نیازهای اجتماعی اقدام به تشکیل اجتماع می‌کنند. این مسئله به قدر مهم است که برخی از اندیشمندان معتقدند انسان موجودی اجتماعی (مدنی الطبع) است و برای زندگی خود نیازمند قانون و عدالت اجتماعی است. زندگی اجتماعی بشر از ویژگی‌های اختصاصی بشر است. هر چند برخی از حیوانات همانند زنبور و مورچه، دارای زندگی اجتماعی هستند، ولی تفاوت عمده‌ی زندگی اجتماعی انسان و حیوان در این است که زندگی اجتماعی حیوانات بر غریزه مبتنی است. در حالی که انسان‌ها برای تشکیل اجتماع به عدالت، نهاد حکومت، قانون و ... نیازمندند. فارابی در این زمینه می‌گوید:
«هر یک از آدمیان بر سرشت و طبیعتی آفریده شده اند که هم در قوام وجودی خود و هم در نیل و وصول به برترین کمالات ممکن خود، محتاج به اموری بسیارند که هر یک به تنهایی نتوانند متکفّل انجام همه آن امور باشند و بلکه در انجام آن احتیاج به گروهی بُوَد» (فارابی، اندیشه های اهل مدینه فاضله، ص 260)
وجه دیگری حسن بودن تکلیف این است که نوع بشر به معاضدت و همکاری نیازمند است، معاضدت و همکاری مستلزم قانون و برنامه است که به‌کارگیری آن در ریاضت (خودسازی) و تأمل در امور والا و بالا (امور متعالی) و یادآوری انذارها مستلزم برپایی عدالت موثر و سودمند است، علاوه بر اینکه اجر و پاداش الهی را نیز به دنبال دارد
بنابراین برای شکل گیری زندگی اجتماعی انسان به قانون نیاز دارد. این قانون نمی‌تواند منشائی بشری داشته باشد. زیرا از سویی به دلیل محدودیت‌های شناختی بشر فاقد جامعیت لازم است و از سویی به دلیل اغراض شخصی و گروهی می‌تواند مورد سوء استفاده قرار گیرد. با توجه به این مقدمات، خواجه نصیرالدین طوسی دلیل پسندیده بودن تکالیف را چنین بیان می‌کند:
«وجه دیگری حسن بودن تکلیف این است که نوع بشر به معاضدت و همکاری نیازمند است، معاضدت و همکاری مستلزم قانون و برنامه است که به‌کارگیری آن در ریاضت (خودسازی) و تأمل در امور والا و بالا (امور متعالی) و یادآوری انذارها مستلزم برپایی عدالت موثر و سودمند است، علاوه بر اینکه اجر و پاداش الهی را نیز به دنبال دارد.»
همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم خداوند تکالیف را از طریق شریعت بر انسان‌ها نازل می‌کند. قانون انسان‌ها در تشکیل اجتماعات انسانی باید به گونه‌ای باشد که پاداش اخروی را نیز استیفا نماید. این از ویژگی تکالیف است که انسان‌ها با انجام علاوه بر رسیدن به پاداش اخروی زندگی اجتماعی دنیوی خود را نیز شکل می‌دهند.
وجوه دیگری نیز برای نیکو بودن تکالیف بیان شده است؛ از آن جمله می‌توان به تکامل معنوی انسان با انجام تکالیف الهی اشاره کرد. ساختار این استدلال‌ها شبیه استدلال نخست است که در مقاله پیشین به آن اشاره شد و به همین دلیل از ذکر آن صرف‌نظر می‌کنیم. بطور کلی می‌توان گفت تمام استدلال‌هایی که برای نیکو بودن تکالیف ارائه شده است در قالب دو استدلالی است که در مقالات به آن اشاره کردیم. برخی با توجه به پاداش اخروی به اثبات نیکویی تکالیف پرداخته‌اند و برخی نیز با توجه به نیازهای اجتماعی بشر در همین زندگی دنیوی وجود تکالیف را نیکو شمرده‌اند.
به طور خلاصه متکلمین مسلمان معتقدند انسان و جهان آفرینش مخلوق موجودی حکیم است. خداوند حکیم اعمال بدون غایت و هدف (عبث) مرتکب نمی‌شود. وجود تکالیف برای بشر ضروری است زیرا انسان را مستحق دریافت کمالاتی می‌نماید که بدون انجام تکالیف غیرممکن است. متکلمان مسلمان معتقدند هرچند که عقل انسان ممکن است برخی از تکالیف الهی را بشناسد و به آن‌ها عمل کند ولی مسلماً دسته دیگری از تکالیف و اوامر الهی است که بدون شریعت و راه نقلی، دست یابی به آن برای بشر مقدور نیست. خداوند متعال این دسته از تکالیف الهی را از طریق شریعت و با واسطه‌ی پیامبران الهی در اختیار بشر نهاده است.
علیزاده
بخش اعتقادات تبیان
منابع:
1. ابونصر محمد فارابی، اندیشههای اهل مدینه فاضله، ترجمه و تحشیه سید جعفر سجادی، تهران، انتشارات طهوری.
2. محمد محمدرضایی و دیگران، جستاری در کلام جدید، (تهران، سمت 1381)
3. مرتضی مطهری، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا.
4. جعفر سبحانی، مدخل مسائل جدید در علم کلام (قم، موسسه امام صادق(ع))
