نقاط ضعف مستند «ظهور بسیار نزدیک است!» (2)

برای ارائه نقدی منصفانه بر مستند «ظهور بسیار نزدیک است», پیش از هر چیز به نقاط قوت این برنامه پرداختیم و به  پنج نکته اشاره کردیم. حال نوبت به ارائه نقاط ضعف و کاستی های این برنامه می رسد که سعی بر آن داریم تا این بخش را نیز با «بررسی دقیق و اندیشمندانه» ارائه دهیم.

"مستند ظهور" در ترازوی نقد(1)

برای ارائه نقدی منصفانه بر مستند «ظهور بسیار نزدیک است», پیش از هر چیز به نقاط قوت این برنامه پرداختیم و به  پنج نکته اشاره کردیم. حال نوبت به ارائه نقاط ضعف و کاستی های این برنامه می رسد که سعی بر آن داریم تا این بخش را نیز با «بررسی دقیق و اندیشمندانه» ارائه دهیم.

بخش دوم: نقاط ضعف برنامه

کنکاش در محتوای این برنامه نشان می دهد که کاستی های آن را می توان در دو قست «نقد بنیادی» و «نقد علمی» مطرح نمود. چرا که برخی از کاستی ها که ریشه ای و اساسی است، در بخش «نقد بنیادی» مطرح خواهد شد و برخی دیگر از کاستی ها که به محتوای علمی برنامه برمی گردد در بخش «نقد علمی» بررسی خواهد گردید.

الف ـ نقد بنیادی

همانطور که گفته شد در این قسمت به بررسی «کاستی های ریشه ای و اساسی» این برنامه می پردازیم. این کاستی ها عبارتند از:

1ـ نداشتن تخصص لازم در موضوع بحث

همه ما باید بیاموزیم که تنها در حیطه ای که صلاحیت علمی آن را داریم، سخن بگوییم و اظهار نظر کنیم. ورود به عرصه ای که مبانی آن را نمی دانیم و مقدمات آن را نیاموخته ایم، هم از لحاظ عقلی شایسته نیست و هم از لحاظ دینی نکوهیده است. از امیر مومنان علی علیه السلام نقل شده که می فرماید:

إیّاكَ و الكلامَ فیما لا تَعرِفُ طَریقَتَهُ و لا تَعلَمُ حَقیقَتَهُ؛ فإنّ قَولَكَ یَدُلُّ على عَقلِكَ و عِبارَتَكَ تُنْبئُ عَن مَعرِفَتِكَ. (آمدی, پیشین, ص 210, ح4060)؛ زنهار از سخن گفتن درباره آنچه كه راهش را نمى شناسى و حقیقتش را نمى دانى؛ زیرا سخن تو نشانگر خرد توست و بیان تو از شناخت تو خبر مى دهد.

گویا مقصود از «طریقت» و «حقیقت» دانش که در این روایت بدان اشاره شده, همان تخصص و آگاهی نسبت به راه و رسم آن علم و نحوه ورود و خروج در آن دانش است.

نگاهی اجمالی به نکات علمی مطرح شده در این مستند، نشانگر آن است که سازندگان آن از تخصص لازم در این زمینه برخوردار نبوده اند. چرا که ایرادات علمی این برنامه به قدری اساسی و ریشه ای است که هیچ گاه خبره این فن این چنین به دام چنین اشتباهاتی نخواهد افتاد. «استفاده از منابع غیر معتبر یا مشکوک»، «خلط موضوع برخی از روایات با یکدیگر» و همچنین «ارائه ترجمه های نادرست» (که به آنها در بخش نقد علمی اشاره خواهد شد) نمونه هایی است که می تواند نشان دهنده خبره نبودن سازندگان این فیلم، در موضوع سخن باشد.

شاید بتوان گفت که عمده ایراد این برنامه ورود غیر متخصصانه سازندگان آن است. اما جالب اینجا است که گروه سازنده این فیلم با اینکه ادعایی بر خبره بودن در مسایل دینی ندارند اما گویا ورود در این مساله را حق مسلم خود می دانند و هیچ عیبی در چنین کاری نمی بینند که این نشان از غفلت آنان از این قاعده عقلی و شرعی است.

همانگونه که لازمه سخن گفتن در مورد مسایل پزشکی، روانشناسی، معماری و یا اقتصاد، داشتن تخصص در آن زمینه است، سخن گفتن در زمینه های دینی نیز تخصص ویژه خود را می طلبد. البته باید توجه داشت که ورود غیر متخصصانه در زمینه های علوم دینی بسیار خطرناک تر از ورودی این چنین در دیگر عرصه ها است. چرا که مسایل مربوط به دین، هم با دنیای انسان و هم با آخرت او در ارتباط است و ورودی این چنین نابخردانه، هم دنیا و هم آخرت انسان را بر باد خواهد داد.

اما از این خطرناک تر این است که نتیجه برداشت غیر متخصصانه خود را در اختیار عموم مردم قرار دهیم و افکار بسیاری از آنان را آن هم به نام برداشت از روایات دینی، به کج راهه بکشانیم. امام باقر علیه السلام می فرماید:

مَن أفتَى الناسَ بغیرِ عِلمٍ و لا هُدىً، لَعَنَتهُ ملائكةُ الرَّحمَةِ و ملائكةُ العذابِ و لَحِقَهُ وِزرُ مَن عَمِلَ بِفُتیاهُ (الكافی، ج 1، ص 42)؛ هر كس بدون علم و هدایت به مردم فتوا دهد، فرشتگان رحمت و فرشتگان عذاب بر او لعنت فرستند و گناه آن كه به فتواى او عمل كند دامنگیرش شود.

نتیجه اینکه بر فرض لزوم پرداختن به چنین موضوعاتی، برای ارائه محتوای علمی آن باید از خبرگان علوم اسلامی به ویژه کارشناسان عرصه حدیث استفاده می شد که متاسفانه در این مستند چنین اتفاقی نیفتاده است.

2ـ اظهار نظرهای غیر کارشناسانه

اگرچه معمولا ورود غیر متخصصانه در هر علمی، به اظهار نظرهای غیر کارشناسانه می انجامد، اما خطر آن را باید جداگانه مورد بررسی قرار داد. چرا که ممکن است یک متخصص نیز در زمینه ای که تخصص دارد، بدون کنکاشی جدّی و متبحرانه اظهار نظری غیر کارشناسانه ارائه دهد.

جدای از ورود غیر متخصصانه سازندگان این برنامه، اظهار نظرهای سطحی و غیر کارشناسانه آنها نیز جای بسی تامل دارد که البته در بخش نقد علمی به برخی از آنها خواهیم پرداخت. «ارائه مستندات بی پایه»، «برداشت های سلیقه ای از روایات» و «تطبیق هایی که کاملا با دیگر روایات در تعارض است» نشان دهنده این نکته می باشد که بسیاری از اظهار نظرهای این برنامه سطحی است و در برخی از موارد کاملا اشتباه و در آمیخته با خطاهای فراوان است.

امیر مومنان علی علیه السلام از قول پیامبر چنین می فرماید:

فَلا تَسْتَعْمِلِ الرَّأْیَ فِیمَا لا یُدْرِكُ قَعْرَهُ الْبَصَرُ وَ لا تَتَغَلْغَلُ إِلَیْهِ الْفِكَرُ (نهج البلاغة, خطبه 87, ص 120)؛ در آنچه بینش به ژرفایش راه نمی برد و اندیشه به آن دسترس ندارد، رأى خود را به كار نگیرید.

بنابراین حضرت, نظر دادن و سخن گفتن را به جایی محدود می‌کند که انسان در آن موضوع و دانش, ژرف اندیشیده و به کنه آن دستیابی داشته باشد.

البته جای تحسین دارد که گروه سازنده در بیانیه ای که در تاریخ 22 فروردین 90 ارائه داده، به بخشی از این کاستی ها اذعان داشته است. در بند 4 این بیانیه آمده است:

«ما ضمن استقبال از نقد منصفانه، برخی از انتقادات نسبت به این فیلم را وارد دانسته و می پذیریم که می باید قبل از انتشار مستند، از نظرات برخی از محققین و بزرگان بیشتر استفاده می کردیم. ذکر برخی از روایات ضعیف السند (هر چند بخش قابل توجهی از روایات فیلم قوی السند می باشد)، بیان برخی شواهد غیر برهانی به عنوان دلیل، کم رنگ بودن احتمال بعضی از تعیین مصداق ها از اموری هستند که از جانب منتقدان دلسوز مطرح شده و درست به نظر می رسد.»

اما با این حال باید توجه داشت که اظهار نظرهای غیر کارشناسانه آنها، آن هم درباره موضوعی به این پراهمیتی، به هیچ عنوان قابل چشم پوشی نیست. چرا که مسلما فیلمی با تیراژی این چنین گسترده به دست بسیاری از مردم رسیده و افکار فراوانی را به خود معطوف داشته و تاثیرات نامطلوبی را به بار آورده است. امام كاظم علیه السلام می فرماید:

مَن تَكَلَّفَ ما لیسَ مِن عِلمِهِ ضَیَّعَ عَمَلَهُ و خابَ أمَلُهُ (بحارالانوار, ج 1, ص 218)؛ کسى كه خودش را در آنچه در حیطه علم او نیست به زحمت اندازد، كارش را تباه كرده و آرزویش به جایى نرسد.

بنابراین فعالیتی که عمق محتوا نداشته باشد و از غنای علمی برخوردار نباشد، سرانجامی شایسته نخواهد داشت و انسان را به هدف نهایی نخواهد رساند.

ادامه دارد ....

سیدمصطفی بهشتی

بخش مهدویت تبیان