کانی چیست؟(قسمت دوم)
شناسایی کانی ها
زمین شناسان برای شناسایی کانی ها از روش های گوناگونی، مانند رنگ شعله، طیف نوری، میکروسکوپ های پلاریزان، میکروسکوپ الکترونی و پرتو ایکس، بهره می گیرند.
رنگ شعله. در این روش تکه ای از کانی یا پودر آن را روی شعله نگه می دارند و با دستگاهی به آن می دمند. با تغییر رنگی که در شعله پدید می آید، می توان برخی از کانی ها را شناسایی کرد. سدیم رنگ زرد، پتاسیم رنگ نارنجی، منیزیم رنگ قرمز، کلسیم رنگ نارنجی، باریم رنگ سبز مایل به زرد و مس رنگ سبز درخشان، به وجود می آورد.
طیف نور. در این روش مقدار اندکی از یک کانی را در دستگاهی، که با جرقه ی الکتریکی و در فشار زیاد کار می کند، قرار می دهند تا کانی بخار شود. در این حالت، اتم های عنصرهای سازنده ی کانی، طول موج ویژه‌ای تولید می کنند که پس از عکس برداری می توان با کمک آن ها به عنصرهای سازنده ی کانی پی برد.
میکروسکوپ پلاریزان. در این روش، ضخامت یک قطعه سنگ را که دارای کانی های گوناگون است، به اندازه ای کم می کنند تا شفاف شود و نور از آن بگذرد. سپس آن را زیر میکروسکوپ پلاریزان بررسی می کنند. اکنون از روی شکل ظاهری، نوع شکستگی، ضریب شکست نور، رنگ و دیگر ویژگی ها، کانی را شناسایی می کنند.
میکروسکوپ الکترونی. لایه ی نازکی از کانی را با این میکروسکوپ مطالعه می کننند. باریکه ی الکترونی به کانی برخورد می کند و بخشی از آن به کانی جذب می شود که سایه ای از کانی روی صفحه ی ویژه‌ای به وجود می آورد. بررسی این سایه از نظر شکل ظاهری، شکستگی ها و ساختمان درونی کانی ها، به شناسایی کانی می انجامد.
پرتو ایکس. این روش در شناسایی کانی ها، به ویژه کانی هایی که ترکیب شیمیایی مشابهی دارند، بسیار کارآمد است. پرتوهای ایکس را به بلور کانی می تابانند. بخشی از این پرتوها از کانی می گذرد و بخشی پس از برخورد با ذره هایی که در گوشه های شبکه ی بلور کانی قرار دارند، بازتاب می یابد. با برسی عکس به دست آمده از اثر این پرتوها بر فیلم عکاسی، می توان کانی مورد نظر را شناسایی کرد.
نام گذاری کانی ها:
بیش تر کانی ها نام های کهنی دارند و اثر واژگان یونانی و رومی را بر خود دارند. برخی کانی ها نیز به نام کاشفشان یا برای سپاس گذاری از کوشش های دانشمندان بزرگ نام گذاری شده اند. به‌طور کلی نام کانی ها به روش های زیر برگزیده شده است:
1. نام برخی کانی ها بسیار کهن است و هنوز دلیل نامیده شدن به چنین نام هایی را به درستی نمی دانیم؛ مانند کوارتز.
2. نام برخی از کانی ها از نام کاشفشان گرفته شده است؛ مانندکوولیت از کوولی، کانی شناس ایتالیایی.
3. نام برخی کانی ها از نام جایی گرفته شده که نخستین بار در آن جا پیدا شده اند؛ مانند آرگونیت از آرگون در اسپانیا.
4. برخی کانی ها نام های افسانه ای دارند؛ مانند مارتیت از مارس(خدای جنگ).
5. نام برخی کانی ها از ترکیب شیمیایی آن ها گرفته شده است؛ مانند سیدریت از سیدروس به معنای آهن.
6. نام برخی از کانی ها از ویژگی های فیزیکی آن ها گرفته شده است؛ مانند باریت از باروس به معنای سنگین.
7. نام برخی از کانی ها از نوع کاربرد آن ها گرفته شده است؛ مانند نفریت از نفرون کلیه ها، زیرا این کانی برای درمان آسیب های کلیه سودمند است.
8. نام برخی از کانی ها از رنگ آن ها گرفته شده است؛ مانند الوین به معنای کانی سبز زیتونی.
9. برخی کانی ها نام محلی دارندکه جنبه ی جهانی پیدا کرده است؛ مانند کرندوم و سافیر که نام هندی این کانی هاست.
طبقه بندی کانی ها
طبقه بندی کانی ها ممکن است برپایه ی چگونگی شکل گیری آن ها انجام شود. بر این اساس، آن ها را به کانی های ماگمایی، رسوبی و دگرگونی طبقه بندی می کنند. روش دیگر برای طبقه بندی کانی ها، توجه به ترکیب شیمیایی آن هاست که در این‌جا مورد توجه است.
1. سلیکات‌ها: از ترکیب شدن سیلیسوم، اکسیژن و یک یا چند فلز به دست می آیند. به دو دسته‌ی سیلیکات های تیره(دارای آهن و منیزیم) و سیلیکات های روشن(بدون آهن و منیزیم) تقسیم می شود. الوین، پیروکسین، آمفیبول، میکای سیاه، تورمالین، تالک، سرپانتین و آزبست، نمونه هایی از دسته ی نخست، کوارتز، فلدسپات، میکای سفید و کائولینیت، نمونه هایی از دسته ی دوم هستند.
2. سولفات ها: از ترکیب شدن اکسیژن، گوگرد و یک یا چند فلز به دست می آیند. حدود 150 کانی از این گونه وجود دارد که انیدریت، ژیپس، باریت و آلونیت از آن ها هستند.
3. کربنات ها: از حل شدن دی‌اکسیدکربن در آب باران، اسیدکربنیک به دست می آید و این اسید یون بی کربنات را به وجود می آورد. از ترکیب شدن این یون با یون ها مثبت فلزی، حدود 70 گونه کانی کربناتی به وجود آمده است. کلسیت، دولومیت، منیزیت، سیدریت، اسمیت سونیت، سروزیت و مالاکیت از آن ها هستند.
4. فسفات ها: از ترکیب شدن فسفر، اکسیژن و یک یا چند فلز به دست می آیند. آپاتیت و فیروزه نمونه هایی از این دسته هستند.
5. هالیدها: ترکیب های گوناگونی از هالوژن ها، یعنی کلر، فلئور، برم و ید با یک فلز هستند. هالیت، سیلویت و فلئوریت از این دسته اند.
6. سولفیدها: ترکیبی از گوگرد با یک فلز هستند. بیش از 200 نوع سولفید در طبیعت پیدا شده که گالن، پیریت، اسفالریت وکالکوسیت از آن ها هستند.
7. اکسیدها: از ترکیب شدن اکسیژن با یک فلز به دست می آیند. یخ، هماتیت، مانیتیت، لیمونیت و کورندوم از این دسته اند.
8. عنصرها: از بین همه ی عنصرهایی که در زیمن پیدا می شود، فقط حدود 20 عنصر به صورت خالص می تواند سازنده ی کانی باشند. طلا، نقره، مس، کربن و گوگرد از این دسته اند.
کاربرد کانی ها
کانی ها در آغاز به همان صورت که از پوسته ی زمین به دست می آمدند، به کار می رفتند. برخی از این کانی ها که بلورهای ظریف و پایدار در برابر فرسایش داشتند، پس از صیقل‌کاری و تراش خوردن، به عنوان آرایش به کار می رفتند. به این کانی ها سنگ های قیمتی یا جواهر می گوییم. الماس، فیروزه، یاقوت کبود، زمرد، زبرجد، لعل، چشم گربه، عقیق، مروارید، و درّکوهی از مهم ترین کانی های گران بها هستند.
از زمانی که بشر به فن آوری ذوب کردن فلز، قالب ریزی و تولید آلیاژ دست یافت، کاربرد کانی ها نیز گسترش یافت. امروزه بیش از 40 نوع کانی و صدها ترکیبی که از آن ها به دست می آید، در صنعت کاربرد دارند.
منبع: جزیره دانش
مرکزیادگیری سایت تبیان - گردآوری و تنظیم: سمیرا بادامستانی
