کانی چیست؟(قسمت اول)
کانی ماده‌ی طبیعی، غیرآلی، بلوری و جامد است که در ترکیب سنگ های پوسته ی زمین یافت می شود.
برخی کانی ها از یک عنصر خالص و بسیاری از آن ها از دو یا چند عنصر درست شده‌اند. در هر صورت، کانی ها ترکیب شیمیایی معینی دارند. واژه ی کانی از واژه ی فارسی کان گرفته شده است که در زبان عربی به آن معدن گفته می شود.
بنابراین، کانی به ماده ای گفته می شود که به طور طبیعی از معدن(کان) به دست می آید و معدن بخشی از پوسته ای زمین است که در آن جا به اندازه ی چشم گیری، کانی یافت می شود.
موادی مانند شیشه، چینی، آلیاژ‌های گوناگون، که انسان آن ها را ساخته است، و موادی مانند مروارید صدف، استخوان، عاج و بسیاری دیگر، که جان داران می‌سازند، کانی نیستند.
ویژگی های کانی ها
1-کانی ها چیزهای همگنی هستند؛ یعنی، ویژگی های فیزیکی و شیمیایی همه ی ذره های سازنده ی آن ها، یکسان است.
برای مثال، اگر یک قطعه هالیت(نمک خوراکی) را به ذره های بسیار کوچکی بشکنیم، همه ی ذره های به دست آمده، مزه ی شوری دارند، به سادگی در آب حل می شوند و دیگر ویژگی های نمک را نشان می دهند.
2- کانی ها مواد بلوری و جامدی هستند؛ یعنی، ذره های سازنده ی آن ها بر اساس نظم و قانون معینی کنار هم قرار گرفته اند؛ به نحوی که، همه ی سطح های بیرونی یک کانی، صاف است. شکل بلوری و منظم کانی ها از آرایش اتم ها و مولکول های درونی آن ها ناشی می شود.
3- هر کانی ترکیب شیمیایی ثابتی دارد.
برای مثال، پیریت همیشه FeS2 و کلسیت CaCO3 همواره است. البته، در برخی کانی ها ممکن است نسبت برخی عنصرها تغییر کند. برای مثال، در کانی الوین( FeMgSiO4 ) ممکن است درصد آهن و منیزیم از بلوری به بلوری دیگر، از صفر تا صد درصد تغییر کند.
4- برخی کانی ها، مانند طلا، از یک عنصر درست شده اند.
البته، طلا کم تر به صورت خالص یافت می شود. بلورهای مکعبی و زرد رنگ طلا، اگر با نقره همراه باشند، روشن تر و اگر با مس همراه باشند، قرمزتر به نظر می رسند. بسیار از کانی ها از دو یا چند عنصر متفاوت هستند که با هم مخلوط شده و ماده ی مرکبی به وجود آورده‌اند. برای مثال، فراوان ترین کانی، یعنی کوارتز، ترکیبی از سیلیسیم و اکسیژن است.شکل گیری کانی ها
کانی ها از پیوندهای گوناگون بین اتم های عنصرها به وجود می آیند. تا کنون 92 عنصر در طبیعت شناسایی شده است. از بین این 92 عنصر طبیعی، 8 عنصر اکسیژن، سیلیسیوم، آلومینیوم، آهن، کلسیم، سدیم، پتاسیم، و منیزیم، حدود 5/98 درصد کانی ها را می‌سازند. از ترکیب شدن این عنصرها با هم، کانی ها گوناگونی به وجود می آید. برای مثال، از ترکیب شدن اکسیژن با سیلیسیوم، اکسید سیلیسیوم SiO2 (کوارتز) و از ترکیب شدن اکسیژن، سیلیسیوم، منیزیم و آهن، الوین( FeMgSiO4 ) به دست می آید.
کانی ها علاوه بر این که از نظر ترکیب شیمیایی با هم تفاوت دارند، از نظر شکل ظاهری، رنگ، اندازه و دیگر ویژگی ها نیز تفاوت های زیادی با هم دارند.
این تفاوت ها از چگونگی شکل گیری آن ها برمی‌خیزد.برخی کانی ها از سرد شدن ماده ی مذاب به دست می آیند. همه ی کانی های سنگ های آذرین، مانند کوارتز، فلدسپات، میکا و الوین، این گونه به وجود می آیند.
برخی دیگر از کانی ها از سرد شدن بخار در سطح سنگ ها یا شکاف های موجود در آن ها به وجود می آیند. سرد شدن گاز گوگرد در قله های آتش فشانی دماوند و تفتان، نمونه ای از این فرایند است. کانی ها دیگری از بخار شدن محلول هایی به وجود می ایند که به اندازه ی اشباع رسیده اند. برای مثال، از بخار شدن آرام دریاچه های مرکزی ایران، نمک و گچ به دست می آید.
برخی کانی ها از واکنش های شیمیایی یون ها در آب به وجود می آیند. برای مثال، در دریاهای گرم، یون کلسیم(+2 Ca) با یون کربنات(+CO3 2) ترکیب می شود و کانی کلسیت (CaCO3) ته نشین می شود. برخی کانی ها نیز پیامد تخریب شیمیایی کانی ها دیگر هستند. برای مثال، از تجزیه ی شیمیایی فلدسپات ها، کانی های رستی(کانی های تشکیل دهنده ی خاک) به وجود می آیند.
منبع: جزیره دانش
مرکزیادگیری سایت تبیان - گردآوری و تنظیم: سمیرا بادامستانی
