مرز میان مزاح و شوخی

از مجموعه آثار رسیده از ائمه معصومین علیهم السلام به این نتیجه برخورد می کنیم که ؛ مزاح و شوخی تا حدی مطلوب است ، زیرا پیشوایان دینی ما به طور مطلق از مزاح نهی نکرده‌اند بلکه شوخ طبعی را به طور نسبی و در شرایط خاص ستوده اند و حتی خود آن بزرگواران گاهی مزاح کرده‌اند.

شوخی منفی، گفتاری غیراخلاقی است که در آن حرف‌های زشت یا دروغی نهفته باشد و موجب اهانت و تحقیر کسی شود و یا به مسخر‌گی بینجامد، ‌این نوع شوخی نه تنها موجب شادمانی کسی نمی‌شود بلکه روابط میان افراد را تیره و خود فرد را خوار و زبون جلوه می‌دهد.

آفت دیگری از زبان

بذله گویی و مزاح یكی از موارد حسن رفتار است ولی باید توجه داشت كه از جمله آفات زبان كه مانند دیگر آفات آن آثار سوء و عواقب خطرناكی را به دنبال دارد مزاح و شوخی است. به همین جهت، در آداب دینی برای مزاح و شوخ طبعی حدّ و مرزی مشخص شده است كه اگر از آن حد تجاوز كنند آثار نا مطلوبی به بار خواهد آورد.

بنابر این، انسان باید مالك زبان خود باشد و هنگام مزاح و شوخی بعد مثبت و منفی آن را در نظر بگیرد و حتی الامكان از بذله گویی بپرهیزد، كه هر سخن جایی و هر نكته مقامی دارد. زیرا اگر كسی زندگی خود را با شوخی و بذله گویی سپری كند و در مزاح كردن به حدّ افراط كشیده شود به تدریج در اثر عادت به مزاح در برخورد با مسائل جدّی نیز جدّی نخواهد بود و كسی كه در زندگی و در برابر وظایف خود احساس مسئولیت نكند نمی‏تواند به حال خود و اجتماع مفید باشد.

در قرآن کریم مصادیق گوناگونی برای غم و شادی (حزن و فرح) ذکر شده است و همچنین عواملی که شادی‌آور و یا ملال‌انگیز هستند نیز بیان شده است.

بذله گویی و مزاح، یکی از موارد حسن سلوک است ولی باید توجه داشت که از جمله آفات زبان که مانند دیگر آفات آن آثار سو و خطرناکی را به دنبال دارد، مزاح و شوخی است.

به همین جهت در آداب دینی مزاح و شوخ طبعی حد و مرزی مشخص شده دارد که اگر از آن حد تجاوز کنند، آثار نامطلوبی به بار خواهد آورد.

بنابراین انسان باید زبانش را در اختیار خود بگیرد و مالک آن باشد و هنگام شوخی و مزاح، بعد مثبت و منفی آن را در نظر بگیرد.

واقع بینی را رها نکنید!

كسی كه روح شوخی و مزاح بر او غلبه كند حسّ واقع بینی را از دست می‏دهد و آن گونه كه باید حقایق را درك نمی‏كند و دیگران نیز مطالب او را جدّی تلقّی نمی‏كنند.

آنچه از مجموعه روایات ائمه معصومین _ علیهم السلام _ استفاده می‏شود این است كه مزاح و شوخی تا حدّی مطلوب است، زیرا پیشوایان دینی ما به طور مطلق از مزاح نهی نكرده‏اند بلكه شوخ طبعی را به طور نسبی و در شرایط خاص ستوده‏اند و حتّی خود آن بزرگواران گاهی مزاح می‏كردند،

در حقیقت شوخی مثبت از صفات مؤمن است و هدفش نشاندن لبخند بر لب‌ها و کاشتن شادی در دل‌هاست که اغلب نکته‌هایی هم در آن وجود دارد . جنبه مثبت و خوب شوخی، شاد کردن دل دیگران است که ائمه نیز به آن اشاره کرده‌اند .

چنانكه رسول خدا _ صلّی اللّه علیه و آله _ فرمود: «إنّی لأمزح و لا أقول إلا حقّا؛¹ من مزاح می‏كنم ولی سخنی جز حق نمی‏گویم.»

امام باقر _ علیه السلام _ فرمود: «إنّ اللّه عزّ و جلّ یحبّ المداعب فی الجماعه بلا رفث؛² خداوند انسان شوخ طبع را دوست دارد به شرط آنكه از گناه و ناسزاگویی بپرهیزد.»

امام صادق _ علیه السلام _ به شخصی فرمود: «آیا با یكدیگر مزاح می‏كنید؟ آن مرد گفت: كم مزاح می‏كنیم. (امام _ علیه السلام _) فرمود: این طور نباشید زیرا شوخی نشانه خوش خلقی است و به وسیله شوخی برادر دینی خود را خوشحال می‏كنی. سپس فرمود: رسول خدا _ صلّی اللّه علیه و آله _ برای اینكه كسی را خوشحال كند با او مزاح می‏كرد.»³

و حضرت علی _ علیه السلام _ فرمود: «كان رسول اللّه _ صلّی اللّه علیه و آله _ : لیسرّ الرّجل من أصحابه اذا راه مغموما بالمداعبه؛⁴ رسول خدا _ صلّی اللّه علیه و آله _ هرگاه یكی از اصحاب خود را اندوهگین می‏دید او را با شوخی و مزاح خوشحال می‏كرد.»

و در حدیث دیگر از امام صادق _ علیه السلام _ آمده است:

كان رسول اللّه _ صلّی اللّه علیه و آله _: «یداعب و لا یقول إلا حقّا؛⁵ پیامبر خدا _ صلّی اللّه علیه و آله _ مزاح می‏كرد ولی جز حق سخنی نمی‏گفت.»

این‏ها احادیثی بود كه تا حدّی نسبت به مزاح و شوخی نظر مثبت داشت.

جنبه‏های منفی مزاح

از روایاتی كه گذشت تا حدّی جنبه مثبت مزاح روشن شد، حال به احادیثی می‏پردازیم كه جنبه منفی مزاح را بیان می‏كند.

مزاح شخصیت انسان را از بین می‏برد:

رسول خدا _ صلّی اللّه علیه و آله _ به امیر مؤمنان _ علیه السلام _ فرمود: «یا علی لا تمزح فیذهب بهاؤك؛⁶ ای علی از مزاح بپرهیز كه شخصیت تو را از بین می‏برد.»

حمران بن اعین می‏گوید: خدمت امام صادق _ علیه السلام _ شرفیاب شدم و از حضرت تقاضا كردم مرا توصیه و سفارش كند. آن بزرگوار پس از سفارش به تقوا فرمود: «و ایّاك و المزاح فانّه یذهب هیبه الرّجل و ماء وجهه...؛⁷ از شوخی بپرهیز ؛ زیرا بزرگی و عظمت شخص را از بین می‏برد و موجب ریختن آبروی او می‏گردد.»

در حدیث دیگری نیز از آن امام می‏خوانیم كه به شخصی فرمود:

«أوصیك بتقوی اللّه و إیّاك و المزاح فإنّه یذهب بالبهاء؛⁸ تو را به تقوا سفارش می‏كنم و توصیه می‏كنم كه از مزاح بپرهیز زیرا ابّهت و سنگینی تو را از بین می‏برد.»

پیامبر اكرم _ صلّی اللّه علیه و آله _ فرمود: «كثره المزاح تذهب بماء الوجه؛⁹ مزاح بیش از حد آبروی شخص را می‏برد.»

و امام صادق _ علیه السلام _ در حدیثی فرمود: «إیّاكم و المزاح فإنّه یذهب بماء الوجه؛¹⁰ از شوخی بپرهیزید چرا كه آبروی انسان را می‏برد.»

مزاح و جری شدن مردم

اثر سوء دیگر مزاح این است كه مردم به انسان جری شده و برای او ارزش و احترامی قائل نمی‏شوند. از این رو امام صادق _ علیه السلام _ فرمود: «لا تمازح فیجترأ علیك؛¹¹ شوخی مكن كه روی مردم به تو باز می‏شود.»

مزاح های نابجا را جدی بگیرید!

البته روایات یاد شده در نکوهش مزاح، منظور مزاح و شوخی است که نابجا باشد و به تمسخر دیگران منجر شود و آبرو و حیثیت دیگران ریخته شود و ... و گرنه مزاح و شوخی معقول اشکالی ندارد.

گفته‌اند كه: «هر چیزی تخمی دارد، و تخم عداوت و دشمنی شوخی است.»

از مفاسد دیگر شوخی آن است كه دهان را به هرزه خندی می‌گشاید و آدمی را به خنده می‌آورد، و قهقهه می زند و خنده زیاد بدون دلیل ، دل را تاریك و آبرو و وقار را تمام می‌كند.

به این جهت خدای ـ تعالی ـ نهی از آن فرموده كه: «فَلیَضحكوا قلیلاً وَ لیَبكوا كَثیراً ؛ بسیار كم بخندید و بسیار گریه كنید.»¹²

و حضرت رسول ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود كه: «هرگاه بدانید آنچه من می‌دانم، هر آینه كم خواهید خندید.»¹³

و شكی نیست كه خنده‌ی بسیار، علامت غفلت از آخرت و مرگ است.

لبخند را با قهقهه، تعویض ننمایید!

خنده‌ مذموم، قهقهه است كه با صدا باشد، اما تبسم كه كسی صدایی از او نشنود مذموم نیست بلكه ممدوح است ؛ به طوری که تبسّم نمودن پیغمبر ـ صلی الله علیه و آله ـ معروف و مشهور است.

نتیجه گیری:

شوخی و مزاح مذموم در وقتی است كه كسی افراط در آن كند، یا مشتمل بر دروغ و غیبت باشد، یا باعث آزردگی و خجالت دیگری شود. اما مزاح اندك، كه از حق تجاوز نشود و مشتمل بر سخن باطل یا ایذاء و اهانتی نباشد و باعث شكفتگی خاطری گردد مذموم نیست و مكرّر از حضرت رسول ـ صلی الله علیه و آله ـ صادر شده، و از اصحاب در خدمت آن جناب صدور یافته چنانچه بعضی از آن در كتب اصحاب مسطور و مذكور است.¹⁴

فرآوری : زهرا اجلال

بخش دین تبیان

پی نوشت ها :

[1] . علامه مجلسی، بحار الانوار، ج16، ص116.

[2] . الکافی، همان.

[3] . همان.

[4] . محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج8 ص407.

[5] . همان، ص408.

[6] . شیخ حر عاملی، رسائل الشیعه، ج12، ص113.

[7] . وسائل الشیعه، همان.

[8] . همان.

[9] . الکافی، همان، ص665.

[10] . همان، ص664.

[11] . الکافی، همان، ص665.

[12] . توبه ، آیه‌ی 82.

[13] . احیاء العلوم، ج3، ص111، محجه البیضاء، ج5، ص232.

[14] . بحارالانوار، ج16، ص298،‌ح2.

منابع :

آیت الله مهدوی كنی- نقطه های آغاز در اخلاق عملی، ص563

سایت راسخون