1. در این روزهای پایانی سال، جدا از این که مردم خود را برای سال نو آماده میکنند و چه بسا برنامهریزیها و آرزوهایی برای سال آینده خود دارند؛ یکی از اشتغالات برخی از مراکز اداری و اقتصادی مانند بانکها و مغازهها و... این است که به حساب سال گذشته خود میرسند تا هم آمار بدهیها و طلبهای خود را داشته باشند و هم ببینند تا چه حدی سود کردهاند و در چه مواردی زیانکار بودهاند.
2. ما نیز به عنوان یک مؤمن که آرزوی سعادت داریم، لازم است از جهت مادی و معنوی حساب کار خود را داشته باشیم. حتی اگر کسی نخواهد بدهیها و خسارتها را جبران کند باز هم باید حساب خود را داشته باشد.

مرحوم آیت الله العظمی بهجت در کلامی ناب و تأمل بر انگیز میفرمایند:

«ما بايد اهل محاسبه باشيم، هر چند اهل توبه نباشيم و تدارك نكنيم، خود محاسبه مطلوب است. اگر بدانيم فلان روز حسينى ـ عليه‏ السّلام ـ و فلان روز يزيدى هستيم، بهتر از اين است كه اصلاً ندانيم يزيدى هستيم يا حسينى.

سرانجام ممكن است روزى به خود بياييم و بخواهيم تدارك كنيم. با توجه به عيوب خويش و اصلاح آن‏ها، فرصت رسيدگى به حساب هر روز خود را نداريم، چه رسد به حساب مردم!

«أَفْضَلُ النّاسِ مَنْ شَغَلَتْهُ مَعايِبُهُ عَنْ عُيُوبِ النّاسِ.» (1) برترين مردم كسى است كه پرداختن به عيوب خود، او را از توجّه به عيوب مردم باز دارد. به فكر خود باشيم، خود را اصلاح كنيم. اگر به خود نرسيديم و خود را اصلاح نكرديم، نمى‏توانيم ديگران را اصلاح كنيم.» (2)

چند روایت درباره محاسبه نفس:

1. در روایتی از امام کاظم علیه السلام میخوانیم: لَيْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ يُحَاسِبْ نَفْسَهُ فِي كُلِّ يَوْمٍ فَإِنْ عَمِلَ حَسَناً اسْتَزَادَ اللَّهَ وَ إِنْ عَمِلَ سَيِّئاً اسْتَغْفَرَ اللَّهَ مِنْهُ وَ تَابَ إِلَيْهِ (3)؛ كسى كه نفس خود را روزانه محاسبه نكند، از ما نيست، پس اگر عمل خيرى انجام داده باشد، از خدا توفيق عمل بيشتر را بطلبند، و اگر گناهى كرده باشد، از خدا برايش استغفار نمايد و توبه كند. (4)

2. امام صادق علیه السلام میفرمایند: السَّعِيدُ مَنْ وَجَدَ فِي نَفْسِهِ خَلْوَةً يُشْغَلُ بِهَا (5)؛ كسى خوشبخت و سعادتمند است كه لحظاتى (و ساعاتى) با خود خلوت كند و تنها نشيند [و در آن خلوت و تنهايى] به خود [و محاسبه نفس خود، و سنجيدن احوال و اعمال خود، در ارتباط با خدا و خلق خدا] بپردازد. (6)

3. امام صادق عليه السّلام مى‏فرمايد: ...فَحَاسِبُوا أَنْفُسَكُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا عَلَيْهَا فَإِنَّ لِلْقِيَامَةِ خَمْسِينَ مَوْقِفاً كُلُّ مَوْقِفٍ مِقْدَارُهُ أَلْفُ سَنَةٍ ثُمَّ تَلَا فِي يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّون‏ (7)؛ پس شما خود را محاسبه كنيد پيش از آنكه محاسبه‏تان كنند، زيرا در قيامت پنجاه بازداشتگاه است كه درنگ در هر كدام هزار سال به طول مى‏انجامد، و سپس اين آيه را خواند: فِي يَوْمٍ كانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ (8)

4. كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ (علیهما السلام) يَقُولُ ابْنَ آدَمَ إِنَّكَ لَا تَزَالُ بِخَيْرٍ مَا كَانَ لَكَ وَاعِظٌ مِنْ نَفْسِكَ وَ مَا كَانَتِ الْمُحَاسَبَةُ مِنْ هَمِّكَ وَ مَا كَانَ الْخَوْفُ لَكَ شِعَاراً وَ الْحُزْنُ لَكَ دِثَاراً ابْنَ آدَمَ إِنَّكَ مَيِّتٌ وَ مَبْعُوثٌ وَ مَوْقُوفٌ بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ فَأَعِدَّ جَوَاباً (9)؛ امام سجاد علیه السلام میفرمود: اى فرزند آدم! به راستى که تو پيوسته رو به خيرى، تا خودت را پند دهى و حساب خودت را برسى و ترس از خدا را روپوش و پرهيز را زيرپوش خود سازى. اى فرزند آدم! تو خواهى مرد و برانگيخته خواهى شد و در حضور خداوند عزّ و جَلّ قرار خواهى گرفت، پس براى او جوابى را آماده کن.

کلام بزرگان

علامه طباطبایی می فرمود:

«در شب و روز زمانی را برای حسابرسی خود قرار بدهید و ببینید که این بیست و چهار ساعت چگونه بر شما گذشته، اهل محاسبه باشید، همانطور که یک بازرگان، یک کاسب، دخل و خرج خود و صادرات و واردات خود را حساب می کند، شما ببینید در شبانه روزی که بر شما گذشته چه چیزی اندوخته اید، چه گفته اید، یک یک رفتار و گفتارتان را حساب برسید، از نادرستی ها استغفار کنید، و سعی کنید تکرار نشود، و برای آنچه شایسته و صالح و به فرمان حاکم عقل بود خدا را شاکر باشید، تا به تدریج برای شما تخلق به اخلاق ربوبی ملکه بشود.» (10)

آیت الله بهاء الدینی می فرمود:

«ما برای عمر پنجاه، شصت ساله بعضی حاصلی نمی بینیم. آدمی باید خود را مورد محاسبه قرار دهد که چه کرده است، سرمایه را که از دست داده، عمر گرانبها را تباه نموده، چه به دست آورده؟

وجهه رب است که می ماند و جز وجهه الهی چیزی پایدار و باقی نیست. حیف نباشد که ربط قلب آدمی با جای دیگر باشد؟ چه اندازه وقیح است از آنان که مکرر بخوانند و بگویند و بنگرند «کل شیء هالک الا وجهه» و پایبندیشان در عمل به همان ظواهر زودگذر و فانی و هالک باشد و از باقی و برقرار و ثابت روگردان باشند.» (11)

مکاتبه یک جوان با علامه طباطبایی

نامه جوان:

«محضر مبارک حضرت آیت الله العظمی جناب آقای طباطبایی سلام علیکم و رحمت الله و برکاته.

جوانی هستم 22 ساله، که تنها ممکن است شما باشید که به این سوال من پاسخ گویید.

در محیط و شرایطی زندگی می کنم که هوای نفس و آمال بر من تسلط فراوان دارند و مرا اسیر خود ساخته اند و سبب باز ماندن من از حرکت به سوی الله شده اند.

درخواستی که از شما دارم این است که بفرمایید بدانم به چه اعمالی دست بزنم تا بر نفس مسلط شوم و این طلسم شوم را که همگان گرفتار آنند بشکنم و سعادت بر من حکومت کند؟ لطفاً نصیحت نمی خواهم، بلکه دستورات عملی برای پیروزی لازم دارم.»

توصیه علامه به جوان:

1. « السلام علیکم
2. برای موفق شدن و رسیدن به منظوری که در نامه مرقوم داشته اید، لازم است همتی برآورده و توبه ای نموده، به مراقبه و محاسبه پردازید.
3. به این نحو که هر روز که هنگام صبح از خواب بیدار می شوید، قصد جدی کنید که در هر عملی که پیش می آید رضای خدا را مراعات خواهم نمود، آن وقت در سر هر کاری که می خواهید انجام دهید نفع آخرت را منظور خواهید داشت به طوری که اگر نفع اخروی نبود، انجام نخواهید داد و وقت خواب چهار پنج دقیقه در کارهایی که روز انجام داده اید فکر کرده و یکی یکی از نظر خواهید گذرانید.
4. هر کدام مطابق رضای خدای انجام یافته شکر بکنید و هر کدام تخلف شده استغفار. این رویه را هر روز ادامه دهید. این روش گرچه در ابتدا سخت است و در ذائقه نفس تلخ، ولی کلید نجات و رستگاری است و هر شب پیش از خواب اگر توانستید سور مسبّحات (حدید ـ حشر ـ صف ـ جمعه و تغابن) را بخوانید و اگر نتوانستید تنها سوره حشر را بخوانید و پس از 20 روز، حالات خود را برای بنده بنویسید.
5. ان شاء الله موفق خواهید بود.
6. والسلام علیکم، محمد حسین طباطبایی.» (12)

7. ---

پی نوشت ها:

(1) مستدرك الوسائل، ج 11، ص 315؛ غررالحكم، ص 234

(2) پایگاه اطلاع رسانی آیت الله العظمی بهجت

(3) الكافي، ج2، ص453، باب محاسبة العمل؛ وسائل‏الشيعة، ج16، باب وجوب محاسبة النفس كل يوم...

(4) ارشاد القلوب-ترجمه سلگى، ج‏1، ص474

(5) بحارالأنوار، ج75، باب 23- مواعظ الصادق جعفر بن محمد علیهما السلام؛ الحياة با ترجمه احمد آرام، ج‏2، ص512، 3 - تأمل و خلوت گزيدن و به تفكر پرداختن

(6) الحياة با ترجمه احمد آرام، ج‏2، ص512، 3 - تأمل و خلوت گزيدن و به تفكر پرداختن

(7) الكافي، ج‏8، ص143، حديث محاسبة النفس

(8) سوره سجده/ آيه5

(9) وسائل‏الشيعة، ج16، 96- باب وجوب محاسبة النفس كل يوم

(10) سایت صالحین

(11) همان

(12) همان

رهنما، گروه حوزه علمیه تبیان