ساختن مسجد بر روی قبور حرام است؟(1)

ساخت مسجد بر روی قبور یا پیرامون آن و خواندن نماز در آن مسجد ، موضوعی فقهی است و ارتباطی با اصول عقیدتی ندارد . در موضوعات فقهی ، باید به نظریات رهبران و فقهای مذاهب اسلامی كه حكم هر مسئله ای را با استفاده از كتاب و سنّت بیان می كنند ، مراجعه كرد . در اینگونه مسایل ، نمی توان طرف مقابل را به دلیل جایز دانستن یا ندانستن عملی متهم به كفر یا فسق نمود . چرا كه مسایل فقهی بسیاری مورد اختلاف و معركه آرای فقها و مجتهدین بوده وهست .

حرمت ساخت مسجد بر روی قبور

وهابیون بر حرمت ساختن مسجد در كنار قبور اولیاى الهى به ادله اى استدلال كرده اند كه در ذیل به بحث و بررسى آنها مى پردازیم:

ظاهر انگاری درروایات ،ریشه اشکالات وهابیان

وهابیون بر مدعای خود به روایات ذیل استدلال کرده اند:

1 ـ جندب بن عبدالله بجلی می گوید: از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) پنج روز قبل از وفاتش شنیدم که فرمود: «آگاه باشید، همانا کسانی قبل از شما قبور انبیای خود را به عنوان مساجد قرار می دادند. امّا شما این گونه نکنید، من شما را از این عمل باز می دارم.» (1)

2 ـ از پیامبر (صلی الله علیه وآله) روایت شده که به خدا عرض کرد: «بار خدایا قبر مرا بت قرار مده، خدا لعنت کند قومی را که قبور انبیای خود را مساجد کردند.» (2)

3 ـ مسلم نقل می کند که ام حبیبه و امّ سلمه نزد رسول خدا (صلی الله علیه وآله) یادی از کنیسه ای کردند که در حبشه دیده بودند، رسول خدا (صلی الله علیه وآله) فرمود: آنان کسانی هستند که هرگاه مرد صالحی از میانشان می میرد بر قبر او مسجدی می سازند و صورت هایی نیز بر آن قرار می دهند، آنان نزد خدا در روز قیامت مخلوقات بدی هستند.» (3)

4 ـ بخاری در صحیح خود از پیامبر (صلی الله علیه وآله) نقل کرده فرمود: «خدا لعنت کند نصارا و یهود را، زیرا قبور انبیای خود را مسجد قرار دادند.» (4)

واکنش تند وهابیت ، اشتباه در نتیجه گیری از روایات

بر این اساس وهابیون  از مجموع این احادیث چنین نتیجه گرفتند»

1-      حرمت ساخت مسجد بر قبور و یا در کنار آنها .

2-      حرمت نماز گذاردن در این مساجد به خاطر اینکه تعظیم به قبور محسوب می شود!

3-      حرمت نماز خواندن به سمت قبور و قبله قرار دادن آنها و سجده برای صاحبان قبور .

برداشت سطحی و سخیف این گروه در مواجهه با روایات فوق واکنشهای عجیبی را در فتاوی و آراء ایشان به جای گذارده است.

بطوریکه ابن تیمیه فتوا می دهد  «ولا یشرع اتّخاذها ـ أی القبور ـ مساجد»(5) .

بنابر قول ابن تیمیه بنای مسجد بر قبور جائز نیست و مشروعیت ندارد ، و در جایی دیگر می گوید:

ابن تیمیه می گوید: پیامبر(صلی الله علیه و آله) حرام كرده كه قبور خود را مسجد قرار دهند یعنی نباید كسی در اوقات نماز به آنجا رفته و نماز و دعای خود را در آنجا بخواند اگر چه به قصد عبادت خدا هم برود زیرا آن مكان ها راهی برای شرك است یعنی ممكن است كه انسان به خاطر صاحب قبر  دعا و نماز خوانده و او را تعظیم و تكریم نماید ، لذا ساختن مسجد در كنار قبور اولیا حرام است. بنابراین اگرچه بنای مسجد فی نفسه مستحب است ولی از آنجا كه این عمل ممكن است برخی را به شرك وادار كند مطلقا حرام است.(6)

ابن قیم جوزی نیز شاگرد ابن تیمیه با تاسی کورکورانه از استاد خویش می گوید:

« یجب هدم المساجد الّتی بنیت علی القبور، ولا یجوز إبقاۆها بعد القدرة علی هدمها وإبطالها یوماً واحداً .» (7)

انهدام مساجدی که بر روی قبور بنا شده است واجب است و در صورت قدرت داشتن بر تخریب و انهدام این اماکن باقی بودن این بناها حتی به اندازه یک روز هم جائز نیست.

پاسخ به ادله روایی وهابیان در تحریم بنای مسجد بر قبور

اوّلاً: فهمیدن مقصود این روایات، متوقف بر دانستن مقصود یهود و نصارا از ساختن مسجد بر قبور اولیای خود می باشد، زیرا پیامبر (صلی الله علیه وآله) از قیام به عملی که یهود و نصارا با قصد خاصی انجام می دهند نهی کرده است.

با مراجعه به روایات پی می بریم که یهود و نصارا، قبور اولیای خود را مسجدو قبله قرار می دادند و بر روی آن قبور سجده می کردند، در حقیقت آنان را عبادت می کردند. لذا پیامبر (صلی الله علیه وآله) شدیداً با این عمل مقابله کرده و از آن نهی فرموده است.  از سویی نیز هدف از تأسیس مسجد در این موارد، این است كه زائران اولیاى خدا، قبل از زیارت و یا پس از آن، فرایض عبادى خود را در آنجا انجام دهند، از آنجا كه (حتى از نظر وهابی ها) نه اصل زیارت قبور حرام است و نه اقامه نماز پس از زیارت و یا قبل از آن. جهت ندارد كه بناى مسجد در جوار قبور اولیا به منظور پرستش خدا و انجام فرایض الهى حرام باشد.

حال اگر در کنار قبور اولیای الهی به جهت تبرک، مسجد ساخته شود، تا انسان به برکت آن ولیّ خدا توجه و حضور قلبش بیشتر باشد و از طرفی نیز هیچ قصد تعظیم و تکریمی نسبت به آن ولی در حال نماز نداشته باشد، قطعاً از مورد این روایات خارج است؛ چنان که در روایت امّ حبیبه و امّ سلمه به این مقصود یهود و نصارا اشاره شده است . تصور موهوم وهابیت ریشه در ذهنیت ایشان در رفتار یهود و نصاری نسبت به قبور پیامبرانشان دارد و تعمیم این معنا بر سنت های به جای مانده از امت اسلامی ، نوعی اشتباه تاریخی است.چنانکه بیضاوی در شرح این احادیث می گوید: «از آن جا که یهود و نصارا بر قبور انبیا به خاطر تعظیم شأن آنان، سجده کرده و آن قبور را قبله خود قرار می دادند، به همین جهت مسلمین از این نوع عمل باز داشته شدند، زیرا این عمل شرک محض است. ولی اگر کسی مسجدی را در جوار قبر صالحی به قصد تبرک بسازد مشمول نهی روایات نمی شود.»

سندی، شارح سنن نسایی نیز می گوید: «پیامبر (صلی الله علیه وآله) امّت خود را از عمل یهود و نصارا نسبت به قبور انبیای خود باز می دارد، خواه به سجده بر قبور و تعظیم آنها باشد و خواه به خاطر قبله قرار دادن قبور باشد تا هنگام نماز به آن متوجه باشند.» (8)

ثانیاً: روایت، از ساختن مسجد بر روی قبر نهی می کند و هیچ اشاره ای به ساختن مسجد در کنار قبور انبیا و اولیا ندارد.

ثالثاً: معلوم نیست که نهی در این روایات، تحریمی باشد؛ چنان که بخاری این روایات را تحت عنوان «باب مایکره من اتخاذ المساجد علی القبور» آورده و آنها را حمل بر نهی تنزیهی و کراهتی کرده است. (9)

شیخ عبدالله هروی در توجیه احادیث فوق می گوید: «آن احادیث بر کسانی حمل می شود که قصد نماز بر قبر انبیا به جهت تعظیم شان دارند و این در صورتی متصور است که قبور، آشکار و باز باشد وگرنه نماز در آنجا حرام نیست.» (10)

نیز عبدالغنی نابلسی حنفی می گوید: «اگر کسی مسجدی را در کنار قبر صالحی بسازد یا در کنار قبر او به جهت تبرک جستن از او نماز گذارد، نه به جهت تعظیم صاحب قبر و توجه به او در نماز، اشکالی ندارد، زیرا مرقد اسماعیل (علیه السلام) نزد «حطیم» مسجدالحرام است و آن محل بهترین مکانی است که نماز در آن جا خوانده می شود.» (11)

علامه بدر الدین حوثی، در شرح روایات فوق می گوید: «معنای مسجد قرار دادن قبور، این است که انسان نمازگزار قبر را قبله قرار داده و بر آن نماز گزارد.» (12)

آنچه از نتیجه این بحث در می یابیم اینست که آگاهى از هدف روایات را که در وصف نحوه عمل یهود و نصارى در كنار قبور پیامبران است بدانیم; زیرا پیامبر گرامى، ما را از عملى كه آنان انجام می دادند باز می دارد. اگر حدود كار آنان برایمان روشن شود، محدوده حرمت در اسلام نیز مشخص خواهد شد.

قرینه هایی در احادیث گذشته هست كه گواهى می دهند یهود و نصاری  قبور پیامبران خود را قبله خود قرار داده و از توجه به قبله واقعى سرباز می زدند. بلكه بالاتر، در كنار قبور پیامبران، به جاى این كه خدا را بپرستند، پیامبران خود را می پرستیدند و یا آنان را با خدا در عبادت و پرستش شریك می ساختند.

اگر مفاد احادیث این باشد كه «قبور آنان را قبله خود اتخاذ نكنیم» و یا «آنان را با خدا شریك در عبادت نكنیم» و....، هرگز نمی توان با این احادیث، بر تحریم مسجد سازى بر روى قبور و یا جوار صالحان و پاكان استدلال كرد، چرا كه زائران آنان نه قبر را قبله خود قرار می دهند و نه آنان را می پرستند بلكه اینان خداى یگانه را می پرستند و در حال نماز رو به كعبه می ایستند و هدفشان از ساختن مسجد در جوار اولیا، تبرك از مكان آن ها است. جالب توجه اینکه پیامبر گرامی اسلام در صحن مسجد الحرام مدفون بوده و امت اسلامی در هنگامه  نماز،فریضه های پنج گانه را به صورت جماعت در کنار مرقد مطهر ایشان به جای می آورند و وهابیان هیچ گونه اعتراضی به این مساله ندارند. از سویی دیگر با اینکه صحن مسجد الحرام مدفن  پیامبران گذشته از جمله حضرت اسماعیل و مادرش هاجر می باشد (13) ، می بایست نماز در این مکان مقدس حرام باشد ،چرا که مدفن پیامبران نباید محل عبادت و سجود قرار گیرد؛در حالیکه به اعتراف بسیاری از فقهای اهل سنت  نماز در این مسجد با فضیلت ترین و پرارزش ترین نمازهاست(14)

پی نوشتها :

1-      صحیح مسلم، ج 1، ص 378

2-       مسند احمد، ج 2، ص 246

3-       صحیح مسلم، ج 2، ص 66، کتاب المساجد

4-      صحیح بخاری، ج 2، ص 111، کتاب الجنائز و سنن نسائی، ج 2، ص 871، کتاب الجنائز

5-      مجموعة الرسائل والمسائل،ج1،ص59-60

6-      القاده الجلیله ص 22

7-      زاد المعاد فی هدی خیر العباد، ابن القیم ص 661

8-      سنن نسایی، ج 2، ص 41

9-       صحیح بخاری، ج 2، ص 111

10-   المقالات السنیة، ص 427

11-   الحدیقة الثنیة، ج 2، ص 631

12-   زیارة القبور، ص 28

13-   اخبار مکه ازرقی ج1، ص68- درالمنثور ج1، ص 327

14-   مسند احمد حنبل ،ج5،ص452

سید حامد حسینی       

بخش اعتقادات شیعه تبیان