دبران، چشم سرخ گاو

صورت های فلکی زیبای زمستان که این ایام در آسمان ابتدای شب حکمفرمانی می کنند، کم کم در حال خداحافظی با ما هستند و جای خود را با صورت های فلکی بهار و تابستان عوض می کنند. صورت فلکی گاو یا ثور یکی از این صور فلکی زیباست که می توانید در ابتدای شب آن را بر فراز افق غربی نظاره کنید.

اکثر علاقه مندان به آسمان با صورت فلکی جبار آشنایی دارند. شمایلی از یک شکارچی بزرگ در آسمان که به راحتی قابل تشخیص است. اگر کمربند این شکارچی را از چپ به راست در امتداد یک خط فرضی ادامه دهید به خوشه زیبای پروین می رسید. خوشه ای شبیه به یک آبگردان که نمایی از 7 ستاره به هم نزدیک است. اما  هیچ متوجه شده اید که وقتی آن خط فرضی را از کمربند جبار ادامه دادید و به خوشه پروین رسیدید، ناخودآگاه از روی خوشه باز دیگری عبور کردید؟ شکل 7 مانند صورت فلکی ثور، در واقع خوشه ای باز به نام قلائص است که سازنده صورت گاو آسمان ماست و یکی از بزرگترین خوشه های باز است که با چشم غیر مسلح دیده می شود. قلائص خوشه بزرگی است به پهنا 27 سال نوری با حدود 300 ستاره که بیشتر آن ها از قدر حدود 3 یا کم نورترند و همگی در حال دور شدن از ما و نیز پراکنده شدن در جهت های مختلف هستند. اما ستاره "دبران" که همچون چشم سرخی بر صورت گاو از قدر یک می درخشد، به رغم مجاورت ظاهری با ستاره های قلائص متعلق به این خوشه نیست. در حالی که دبران کمی بیشتر از 65 سال نوری از ما فاصله دارد، ستارگان قلائص 85 سال نوری دورتر از دبران نسبت به ما هستند، یعنی در فاصله قریب به 150 سال نوری از ما! شاید بهتر باشد که بگوییم دبران در فضا جایی بین منظومه شمسی و قلائص واقع شده است.

دبران همچون ستاره های قلائص در حال دور شدن از ماست و البته با سرعت بیشتری نسبت به تمام ستاره های قدر یکم آسمان از ما فرار می کند. دبران آنقدر سریع است که در مقایسه با سرعت دور شدن ستاره های قلائص نیز، فقط سه ستاره از 300 ستاره این خوشه نسبت به دبران از ما سریع تر دور می شوند. با این وضع شاید گمان کنید که در کهکشان راه شیری تمام ستاره ها برای فرار از منظومه شمسی رقابت می کنند و ما در حال تنها شدنیم؟! نگران نباشید، بسیاری از خوشه ها و ستاره ها هم هستند که با سرعت سوی ما در حرکت اند و البته ستاره ها در فضای میان ستاره ای آنقدر از هم دورند که احتمال برخورد میان آنها تقریباً صفر است. حتی در برخورد کهکشان ها با یکدیگر هم ستاره ها فقط از کنار یکدیگر عبور می کنند، هر چند ساختار و آرایش دو کهکشان به کلی متحول می شود.

باز هم به دبران باز گردیم؛ یک نتیجه منطقی از مفهوم گذاره «دبران اکنون در حال دور شدن از ماست» این است که حتماً زمانی به ما نزدیک تر هم بوده است. دبران در روزگار ما وقتی از قدر کمتر از یک می درخشد،  به احتمال زیاد در گذشته که به منظومه شمسی نزدیک بوده می بایست در آسمان پر نور تر از اکنون بوده باشد. پژوهش های اختر شناسان دانشگاه تگزاس گذاره بالا را تایید می کند. آنها معتقدند حدود 320000 سال پیش دبران از قدر 54/1- در آسمان زمین می درخشید؛ اندکی پرنورتر از شباهنگ ( درخشانترین ستاره آسمان) که اکنون از قدر ظاهری 47/1- می درخشد. بنابراین در این بازه زمانی 420000 تا 210000 سال پیش، دبران مدال درخشان ترین ستاره آسمان زمین را بر سینه داشته و بعدها با دورتر شدنش که دچار افت در درخشندگی اش شد، این مقام را به شباهنگ بخشید. دبران اکنون به قدر حدود 84/0 بسنده کرده است و ناگزیر طی هزاران سال آینده کم نورتر نیز خواهد شد.

دبران سیزدهمین ستاره درخشان آسمان است که مرحله طولانی هیدروژن سوزی در هسته را پشت سر گذارده و باید هلیوم سوزی را آغاز کرده باشد و در نتیجه این فرایند بسیار منبسط شده و اکنون قطری حدود 38 برابر قطر خورشید دارد و البته درخشندگی اش نیز 150 برابر درخشندگی خورشید است.

اما واقعیتی که در مورد دبران شاید کمتر شنیده باشید مربوط به سرعت چرخش آن است. می دانید که ستاره های خوشه پروین معروف به داشتن سرعت زیاد در چرخش به دور خودشان هستند. برای مثال پلیون که یکی از شرقی ترین ستاره های خوشه پروین است، هر شش ساعت یک بار به دور خودش می چرخد. این یعنی 100 بار سریع تر از خورشید که مدت حرکت وضعی اش در ناحیه استوایی حدود 26 روز است. اما دبران بسیار کندتر از این حرف هاست و حدود 2 سال زمینی طول می کشد تا فقط یک بار به دور خودش بچرخد، یعنی 2500 بار کندتر از پلیون و 25 بار کندتر از خورشید!

موقعیت دبران در صورت فلکی ثور در تصویر زیر  مشخص شده است:

فرآوری: م.ح.اربابی فر

بخش دانش و زندگی

برگرفته از مقاله ماهنامه نجوم 181 به قلم کاظم کوکرم