عدالت در اندیشهء سیاسی جدید غرب
در این مبحث،چند نظریّهء مهم پیرامون عدالت در اندیشهء سیاسی جدید غرب اختصارا بررسی میشود.در ابتدا باید گفت که همواره دو مقولهء مهّم قدرت و ثروت مورد توجّه عدالتجویان بوده است.
تاریخ عدالتخواهی در مغربزمین را میتوان در دو نهضت عمده مشاهده کرد: «نهضت نخست حساسیّت عمده اش را معطوف توزیع عادلانهء قدرت در جامعه نمود.این نهضت از اندیشههای سیاسی،معرفتشناختی و انسان شناختی خاصّی آغاز گشت و نهایتا به مشروط کردن قدرت مطلقه انجامید و نظامهای حکومتی مشروط و دموکراتیک را معرّفی نمود. بدینترتیب کانون توجّه دموکراسی،قدرت بود و شاخصهء مهّم عدالت،توزیع عادلانهء قدرت به شمار میآمد.نهضت دوم سوسیالیزم بود که در قرن نوزدهم آغاز گشت و در اوایل قرن بیستم به بار نشست.عدالتجویی سوسیالیزم بیشتر معطوف به ثروت و قدرت ناشی از ثروت و اشرافیّت و مالکیّت و تبعیض طبقاتی بود و شاخصهء مهّم عدالت نزد او توزیع ثروت محسوب میشد.»
با قدم نهادن به عصر جدید،اندیشهء سیاسی غرب در حقیقت با تکیه بر جنبهای خاص از عدالت(عدالت سیاسی)،از جنبهء دیگر آنکه همان عدالت اقتصادی و اجتماعی است غفلت میکند و در واقع عدالت جای خود را به«آزادی»میدهد.
امّا با قدم نهادن به عصر جدید،اندیشهء سیاسی غرب در حقیقت با تکیه بر جنبهای خاص از عدالت(عدالت سیاسی)،از جنبهء دیگر آنکه همان عدالت اقتصادی و اجتماعی است غفلت میکند و در واقع عدالت جای خود را به«آزادی»میدهد.با به حاشیه رفتن عدالت،اندیشههایی چون فایدهگرایی ظهور میکند.در این دوره برداشتی علمی از سیاست مرسوم میشود و علم به مفهوم جدید بر جدایی ارزش و واقع تأکید میکند.
یکم-نظریّهء عدالت فایدهگرایان
«دغدغهء فایدهگرایی به حدّاکثر رساند منفعت است هرچند این مجموعهء رضامندی بر تناسبی عادلانه استوار نگردد...نکتهء قابلتوجّه این است که بیعدالتی فایدهگرایی منحصر به جنبهء اجتماعی و اقتصادی عدالت نمیگردد بلکه حصول بالاترین درجهء مطلوبیّت به قیمت اعمال سلطه و اجبار،نقض حریم آزادی و عدالت سیاسی تمام میشود و بدینترتیب حق در پیش پای خیر [فایده]قربانی میگردد.»
اصحاب اصالت فایده عدالت را در چیزی جستجو میکردند که به نظر آنها خیر و صلاح عامّه را پیش ببرد.به عبارت دیگر،معیار عدالت شادی است«زیرا هرکس میداند شادی چیست،امّا اینکه عدالت چیست در هرمورد موضوع مشاجره و مناقشه است.»20بدین لحاظ اندیشمندانی مانند هیوم(1776-1711 م)،فایدهء همگانی را یگانه منشأ عدل میدانند.او عدالتخواهی را تا مرز فایدهگرایی محض پائین آورد.از گفتههای اوست که:
«قواید عدالت طبیعی نیست؛ساختگی است، نه بدینمعنی که پایهء درستی ندارد چرا که آن قواعد برحسب ذات خود مفید است.»
دوم-نظریّهء کانتی عدالت
کانت از سرسختترین منتقدان فایدهگرایی است و این مرام را مغایر حرمت و کرامت ذاتی انسان میداند.در حقیقت،سنّت کانتی عدالت را با انصاف و بیطرفی مرتبط میسازد.«کانت بر آن بود که همهء مفاهیم اخلاقی مبتنی بر مقولات عقلی پیشینی هستند.انسان موجودی آزاد است که اعمالش به وسیلهء اهدافی که آزادانه انتخاب میکند تعیین میشوند؛بنابراین قانون عادلانه در شرایطی تحقّق مییابد که همهء اعضای جامعه واجد حدّاکثر آزادی از انقیاد به ارادهء خودسرانهء دیگران باشند.»
کانت عدالت را آن میداند که اعمال هرکس طبق اصلی که خود او میخواهد برای همهء انسانها الزامآور باشد تعیین شده باشد. یا عدالت را عبارت میداند از حفظ کرامت انسان،حال آنکه هگل معتقد است آنچه دولت بگوید و بپسندد،عین حقّ و عدالت است.
سوم-نظریّهء قراردادی عدالت
این نظریّه مأخوذ از نظریّهء قرارداد اجتماعی اندیشمندانی مانند هابز،روسو،و جان لاک است. در اندیشهء قرارداد افراد توافق مینمایند که منافع خودشان را چگونه پیگیری کنند و وقتی همگان براساس توافق منافع خود را پیگیری کردند،عمل آنها عادلانه خواهد بود.
«به عنوان نمونه ژان ژاک روسو (1778-1712 م)همسخن با لاک،انسان ابتدایی را در وضع سعادتآمیزی تصوّر میکند که برخوردار از عدالت،آزادی و امنیّت کامل است امّا پیدایش مالکیّت خصوصی عدالت موجود در وضع طبیعی را با تهدیدی جدید مواجه ساخت.انسان نجیب وضع طبیعی،مغرور و تسلّط طلب شد.آزادی طبیعی از بین رفت و بیعدالتیها و نابرابری رواج یافت.بنابراین مردم برای صیانت و امنیّت خودشان به قرارداد اجتماعی پناه بردند.براساس این پیمان افراد تحت هدایت عالی ارادهء عمومی قرار میگیرند و هرعضو،بخشی جداییناپذیر از کل میشود و بدینترتیب با اصلاح انحرافی که در طبیعت پدید آمده است عدالت موجود در وضع طبیعی اعاده میگردد.»
نهضتهای مارکسیزم و سوسیالیزم هرچند در اعتراض به بیعدالتیهای ناشی از حاکمیّت اخلاق سرمایهداری و فقر و تبعیض پدید آمد،امّا با شکست روبرو شد و نه تنها در حاکمیّت بخشیدن به عدالت اجتماعی ناکام ماند بلکه آزادی را نیز از کف داد و سرانجام به فروپاشی نظام سیاسی ختم گردید.
چهارم-نظریّهء مارکسیستی عدالت
از دیدگاه کارل مارکس(1883-1818 م)، دگرگون شدن بنیادی جامعهء سرمایهداری به جامعهء سوسیالیستی،مستلزم لغو مالکیّت خصوصی بر وسایل تولدی و اعمال کنترل تولیدکنندگان متّحد بر آنهاست.«برای ماکس این نکته بدیهی است که نفی همهجانبهء منافع همگانی و اشتراکی در نظام سرمایهداری از مالکیّت خصوصی منابع تولید ناشی میشود.تولدی یک عمل اجتماعی است زیرا توسّط همهء افراد صورت میگیرد امّا اگر نهادهای تولید جنبهء فردی و ضدّ اجتماعی داشته باشند، تولید نمیتواند به شیوهای عقلانی صورت پذیرد. از نظر مارکس نظم و نسق دادن به فرایند تولدی در چارچوب نهاد مالکیّت اشتراکی منابع تولید براساس اصل از هرکس به قدر توانش و به هرکس به اندازهء نیازش صورت میپذیرد.مارکسیسم در رؤیای آن است که عدالت و جامعهء سیاسی نه در فلسفه بلکه در اقتصاد عقلایی حل شوند.»
از نظر مارکس،انقلاب سوسیالیستی در نهایت به یک جامعهء بیطبقه موجودیّت میبخشند.این نخستین جامعهای خواهد بود(به استثنای کمونیسم اوّلیه)که در آن مالکیّت خصوصی بر وسایل تولید وجود نخواهد داشت.جنبش انقلابی با آزاد کردن طبقهء کارگر رفتهرفته شعاع و کارکردهای دولت را محدود میسازد و به سوی از میان بردن دولت گرایش مییابدو بدینترتیب با از میان رفتن مالکیّت خصوصی و دولت موانع تحقّق عدالت برطرف میگردد.
نهضتهای مارکسیزم و سوسیالیزم هرچند در اعتراض به بیعدالتیهای ناشی از حاکمیّت اخلاق سرمایهداری و فقر و تبعیض پدید آمد،امّا با شکست روبرو شد و نه تنها در حاکمیّت بخشیدن به عدالت اجتماعی ناکام ماند بلکه آزادی را نیز از کف داد و سرانجام به فروپاشی نظام سیاسی ختم گردید.
پنجم-نظریّهء عدالت جان رالز
در بین نظریّهها پیرامون عدالت در قرن بیستم نظریّهء عدالت جان رالز از اهمیّت بسیار برخوردار است.او از مهمترین فلاسفهء سیاسی قرن بیستم و تحت تأثیر سنّت کانتی است و اندیشهء نهایی خود را در باب این مفهوم در کتاب«نظریهای در باب عدالت»(1971 م)مدوّن نموده است.او تلاش فراوانی برای همساز کردن اندیشهء عدالت و آزادی آغاز میکند و با الهام گرفتن از اندیشههای کانت اخلاقیّات را در دل لیرالیسم جای میدهد و با برداشت ابزارگرایانهء هابز و هیوم در مورد عدالت مخالفت میورزد.
وی تلاش کرد با احیای تفکّر کانتی طریقهء جدیدی در مقابل ایدهء فایدهگرایانه برای تبیین عدالت ارائه کند به گونهای که آزادی برابر افراد و خود آئینی آنان و اصل تقدّم حق بر خیر محفوظ بماند.از این دیدگاه«جامعه سازمانی است که افراد دارای امیال و عقاید گوناگون برای تحصیل منافع متقابل آن را تأسیس کردهاند،لذا قبل از هرچیز آنچه اهمیّت دارد این است که چارچوبی برای تنظیم روابط درون این سازمان تعیین گردد.فرصتها و حقوق اوّلیه یا به تعبیر رالز کالاهای اوّلیه بطور مساوی میان افراد تقسیم شود و طرحی برای توزیع صحیح هزینههای این همکاری و نیز منافع حاصل از آن پیشبینی و مورد توافق قرار گیرد.اصول عدالت این چارچوب را مشخّص میکند.اهداف فردی یا مقاصد مشترک جمعی در مرحلهء بعدی در قالب این چارچوب قابل تحصیل است.»
رالز نظریّهء عدالت به معنای انصاف(fairness) را پیش میآورد که مبتنی بر دو اصل است.اصل اوّل تصدیق حقّ مساوی همهکس برای برخورداری از آزادیهای اساسی مثل آزادیهای سیاسی،آزادی بیان و وجدان و حفظ حیثیّت انسانی است.اصل دوم مشعر بر این است که نابرابریهای اجتماعی به شرطی که برای مصالح همگان و بخصوص کسانی که بهره و نصیب کمتری میبرند «سازمانیافته»باشد موجّه و قابل قبول است.این دو اصل بر یکدیگر تقدّم و تأخّر دارند و در عرض هم نیستند.
آزادی از دید رالز دربرگیرندهء مفاهیم برابری و عدالت نیز هست و عدالت از درون آزادی سر برمیآورد.«وی کتاب خود دلایلی آورده است تا نشان دهد اصول وی در باب عدالت بر اصول رقیب(فایدهگرایی،و کمالگرایی)برتری دارد،چرا که آدمیان عاقل در مقام انتخاب،اصول وی را بر اصول دیگر ترجیح میدهند.البتّه خود رالز واقف است که یان مبنا و دلیل تامّی برای صدق نظریّهء وی در باب عدالت نیست،چون شاید اصول دیگری وجود داشته باشد که پس از صورتبندی و تدوین بر اصول وی رججان یابد و از این مهمتر و بنیادیتر،از کجا معلوم که بهترین اصول همانهایی باشد که مرود قبول عاقلان قرار میگیرد؟
دانیل لیتل معتقد است که رالز در نوشتههای بعدیش خصوصا در مقالهء«عدل به مثابهء انصاف» ادّله و مؤیّدات قبلی تئوری خود را تضعیف کرده است.
در هرصورت و اجمالا،جوهر اندیشهء رالز، «عدالت بعنوان انصاف»است.انصاف به روش اخلاقی رسیدن به اصول عدالت و عدالت به نتایج حاصله از تصمیمگیری منصفانه مربوط میشود. از دیدگاه رالز،عدالت و اصول آن اساسا مخلوق انسان است.
تا قبل از پارادایم اندیشهء سیاسی جدید غرب،مفهوم عدالت قالبی محتوم و مطلق،و ریشهای الهی و متافیزیکی داشته است؛امّا پس از این مقطع،مفهوم مزبور در قالبهای انسانی و غیر روحانی بیان شده و به صورت مفهومی متغیّر و نسبی و زمینی و نه در چارچوب شرایع آسمانی بیان گشته است
نتیجهگیری
به نظر میرسد که دو رویکرد مطلقانگاری و نسبی انگاری دربارهء مفهوم عدالت در اندیشههای سیاسی غرب وجود داشته است.بعنوان نمونه،تا قبل از پارادایم اندیشهء سیاسی جدید غرب،مفهوم عدالت قالبی محتوم و مطلق،و ریشهای الهی و متافیزیکی داشته است؛امّا پس از این مقطع،مفهوم مزبور در قالبهای انسانی و غیر روحانی بیان شده و به صورت مفهومی متغیّر و نسبی و زمینی و نه در چارچوب شرایع آسمانی بیان گشته است.امروزه در اکثر نظریّات عدالت در اندیشههای سیاسی غرب،نسبیّت و تابع هرنوع ذوق و سلیقه شدن مشاهده میشود به گونهای که بعضی از تعابیر و استنباطهای جدید از این واژه،فاقد تناسب با معنای لغوی و عمومی آن است؛گرچه چنین امری دامنهء نظریّهپردازی در این حوزه را سخت گسترش بخشیده است.
بخش سیاست تبیان
منبع: سیاست ما
