تئوری پیدایش جهان در نظر نهج البلاغه

خداوند در آن فضای عظیم، آبی جاری ساخت که امواج متلاطم و متراکم داشت و آن را بر پشت تندبادی شدید و طوفانی، کوبنده و شکننده سوار کرد، سپس باد را به بازگرداند آن امواج فرمان داد و بر نگهداریش مسلط ساخت و تا حدّی که لازم بود آن دو را با هم مقرون ساخت، فضای خالی در زیر آن گشوده شده بود و آب در بالای آن در حرکت سریع قرار داشت.

سالهای بسیار زیادی است که دانشمندان علوم فیزیک و ریاضی و زیست شناسی و طبیعت شناسان به دنبال کشف معمای حیات و توضیح چگونگی پیدایش جهان هستی با این عظمت هستند و هر روز ابعاد تازه تری از این واقعه عظیم به روی بشریت گشوده می شود. رازهایی درباره ی چگونگی پیدایش کهکشانها، کرات و به خصوص کره ی زمین و هر آنچه که در آن موجود است از کوهها و دریاها و صحراها گرفته تا موجودات زنده ی میکروسکوپی تا انسان که عظیم ترین و پیچیده ترین جزء عرصه حیات است.

ما با وجود تلاش های روزافزون دانشمندان، هنوز هم ابهامات فراوان و پرسش های بی پاسخ زیادی در این باره وجود دارد که شاید عقل بشری به آن دست نیابد و لازم است تا فردی که از همه جهات به علوم احاطه دارد، درباره ی آن توضیح دهد و این شخص چه کس می تواند باشد جز امام معصومی که علمش از خزانه بیکران الهی سرچشمه می گیرد و به اذن الهی از اسرار آفرینش آگاهی دارد.

امیرالمؤمنین علی علیه السلام در بخش های مختلفی از نهج البلاغه به شرح و توضیح شگفتی های آفرینش موجودات می پردازد اما بیشترین و کاملترین شرح واقع از چگونگی آفرینش در خطبه اول نهج البلاغه آمده است که در آنجا حضرت با بیان توحید ذات پروردگار و اعتراف به علم بی کران الهی نسبت به موجودات خطبه را آغاز می کند و در ادامه به توصیف مرحله به مرحله ی آفرینش موجودات می پردازد.

چگونگی آغاز آفرینش :

امیرامؤمنین علیه السلام، مراحل آفرینش را با خلقت فضا شروع می کند و می فرماید:

«ثُم انشأ سبحانه فَتقَ الجواءِ و شقَّ الاَرحاءِ  و سَکائِکَ الهَواءِ»

«سپس خداوند سبحان جوها را از هم شکافت و جوانب و ارتفاعات فضا را باز نمود.»

بنابراین خداوند سبحان، در ابتدا موضوع بنیادین جو  فضاها را بوجود آورده و آن را از هم شکافته است. به احتمال قوی این موضوع همان ماده گازی است که در دو آیه از قرآن با کلمه «دخان» آمده است: 1- سوره ی فصلت آیه 11، (سپس خداوند متعال آسمان را مورد مشیت خود قرار داد در حالیکه آسمان دود بود.)

2- سوره ی دخان آیه 10، (در انتظار روزی باش که آسمان به صورت دود آشکاری بر می آید.)

نکته بسیار مهمی که در این دو آیه وجود دارد آن است که هم آغاز خلقت، اصول طبیعت را پدید های گازی معرفی می کند و هم پایان آن را.

به جملات امیرالمؤمنین علیه السلام برمی گردیم، حضرت در قسمت اول اشاره به گشودن فضا (ثم انشأ سُبحانَه فَتقَ الاجواءِ)، در قسمت دوم، ایجاد اطراف و جوانب آن (و شَقَّ الارجاءِ) و در قسمت سوم اشاره به طبقات آن کرده است (وَ سَکائِکَ الهواءِ).

تمام این جمله ها نشان می دهد که نخستین آفرینش در جهان ماده، آفرینش فضای جهان بوده است، فضایی که استعداد پذیرش کرات آسمانی و منظومه ها و کهکشانها را داشته باشد.

از این جا روشن می شود که کلمه ثُمَّ به معنی ترتیب تکوینی و وجودی نیست بلکه ترتیب و تأخیر بیانی است، زیرا در جمله های قبل اشاره به آفرینش انواع موجودات و کائنات شد است و به یقین آفرینش فضا و سپس کرات آسمانی و زمین نمی تواند بعد از آنها باشد.¹

حضرت در ادامه می فرماید: «فَاَجری فیها ماءً امتلاطِماً یَتّارُهُ مُتراکماً زَخّارُخُ، حَمَلَهُ علی متنِ الریحِ العاصفةِ و الزَّعزَعِ القاصِفَةِ، فَاَمَرَها بِرَدِّهِ، و سَلَّطَها علی شَدِّهِ و قَرَنَها الی حَدِّه، الهواءِ مِن تَحتِها فتیق، والماءُ من فوقها دَقیق.»

«سپس خداوند در آن فضای عظیم، آبی جاری ساخت که امواج متلاطم و متراکم داشت و آن را بر پشت تندبادی شدید و طوفانی، کوبنده و شکننده سوار کرد، سپس باد را به بازگرداند آن امواج فرمان داد و بر نگهداریش مسلط ساخت و تا حدّی که لازم بود آن دو را با هم مقرون ساخت، فضای خالی در زیر آن گشوده شده بود و آب در بالای آن در حرکت سریع قرار داشت.»

آنچه که از این فراز از خطبه به دست می آید این است که خداوند پس خلق و شکافت فضا آب، یا مایعی همانند آب آفرید و آن را بر پشت تندبادی قرار داد که مأمور بود از پراکندگی این مایع محافظت کند تا در حدود خود قرار بگیرد.

سپس حضرت ادامه می دهد: «ثُم انشأ سبحانه ریحاً اعتَقَمَ مَهَبَّها وَ اَدامَ مُرَبَّها و اَعصَفَ مَجراها و اَبعَدَ منشأَها ...»

«سپس خداوند سبحان طوفانی برانگیخت که کار آن متلاطم ساختن آب و در هم کوبیدن امواج بود، طوفان به شدت می وزید و از نقطه ای دور، سرچشمه می گرفت. پس به آن فرمان داد که آبهای متراکم را بر هم زند و امواج دریاها را به هر سو بفرستد. ... سپس هفت آسمان را پدید آورد و آسمان پایین را بوسیله کواکب و نور ستارگان درخشنده زینت بخشید و چراغی روشنی بخش و ماهی نورافشان در آن به جریان انداخت...)

آخرین فرضیات علمی دانشمندان امروز، درباره ی پیدایش جهان این است که در آغاز، تمام عالم به صورت توده ی بسیار عظیمی از گاز فشرده بود که هم به مایع شبیه بود هم نام دود (دخان) را بر آن می توان گذاشت. یا به تعبیر دیگر در قسمت های بالاتر، دخان بود و هرچه به مرکز جهان نزدیکتر می شد فشرده تر می شد و صورت مایع به خود می گرفت.

آنچه این توده فوق العاده عظیم را نگه می داشت، همان نیروی جاذبه بود که در میان تمام ذرات عالم برقرار است، این نیروی جاذبه بر این گاز مایع گون مسلّط بود و آن را محکم به هم پیوسته و اجازه نمی داد از مرزهایش بیرون رود.

سپس این توده ی عظیم حرکت دورانی خود را آغاز کرد و در اینجا نیروی گریز از مرکز بوجود آمد.²

این نیروی گریز از مرکز سبب شد توده های عظیمی از این گاز فشرده به فضای خالی پرتاب شوند و به تعبیر امیرالمؤمنین(ع) امواج این دریا را به هر سو بفرستد و آن را در هوای باز و جو وسیع بالا برد و از آن منظومه ها و کهکشانها و کرات کوچک و بزرگ عالم بالا پدید آمد.

این ها نظریاتی است که دانشمندان امروز درباره ی پیدایش جهان دارند و از حدود فرضیه تجاوز نمی کند زیرا میلیاردها سال پیش کسی وجود نداشته که چگونگی آن را با چشم دیده باشد اما به هر حال قرائنی در دست است که این فرضیات را تا حدودی اثبات می کند و این فرضیه ها کاملاً بر کلمات دقیق امیرالمؤمنان علیه السلام قابل انطباق است.

باشد که با موشکافی از نکات دقیق علمی در کتاب شریف نهج البلاغه، شاهد پیشرفت روز افزون علمی در میان مسلمانان جهان باشیم.

منابع :

1- نهج البلاغه

2- شرح و تفسیر نهج البلاغه، علامه محمدتقی جعفری، ج 2.

3- پیام امام امیرالمؤمنین علیه السلام، آیة الله مکارم شیرازی، ج 1.

پی نوشت ها :

1- پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ج1، ص 127.

2- هر چیزی که به دور خود گردش کند، تحت نیروی مرموزی مایل به فرار از آن مرکز می شود. این همان نیروی گریز از مرکز است و هر قدر شدیدتر باشد پرتاب به خارج شدیدتر می شود.