امتحان الهی، چرا و چگونه؟

خداوند بندگان خویش را آفرید و به آن ها دستور داد تا او را اطاعت کنند، اما آن ها را در اطاعت و یا عصیان آزاد گذاشت تا به اختیار خودشان یکی از این دو را برگزینند و آگاهانه راه خیر و عمل صالح را انتخاب کنند و بر اساس این انتخاب نیز پاداش و یا کیفر ببینند. خداوند با علم خویش می دانست که هر بنده ای چه راهی را انتخاب خواهد کرد و حال دوزخیان و بهشتیان از همان ابتدا بر خداوند معلوم و مشخص بوده است، اما برای اتمام حجت و برای اثبات ایمان و صداقت در عقیده و برای اینکه خودشان نتیجه امتحان را ببینند و در روز قیامت ادعایی علیه خداوند نداشته باشند، آزمایش و امتحان خویش را برای بندگان قرار داده است تا هر کسی چهره واقعی خود را در آیینه امتحان ببیند.

امام علی علیه السلام در خطبه ای در این زمینه می فرماید: « خداوند متعال وضع و حال مردم را روشن و آشکار ساخت، نه آنکه آنچه را از اسرار پوشیده داشته و رازهای درونی دارند، نداند؛ بلکه برای آنکه آنان را بیازماید که کدامشان بهتر عمل می کنند تا ثواب، پاداش آنان باشد و عقاب، کیفر زشتکاری شان».(1)

اما باید دانست که امتحان و آزمایش الهی فقط مخصوص بندگان نیست؛ بلکه فرشتگان و ملائک نیز مورد امتحان و آزمایش الهی قرار می گیرند. امام علی علیه السلام در ماجرای سجده ملائک بر آدم علیه السلام چنین می فرماید: « خداوند بدان وسیله فرشتگان مقرب خویش را آزمود تا متواضعان را از متکبران باز شناخته و جدا سازد.»(2)

این گونه آزمون ها و امتحانات، مایه عبرت و تنبّه دیگران است. سنگینی امتحان نیز آنجاست که امتحان شونده، یا راز و رمز و فلسفه یک دستور العمل را نداند یا آن را مطابق فهم و عقل خویش نشناسد و یا نظر و خواسته دیگری داشته باشد. در چنین حالتی است که میزان تعبد و تسلیم در اجرای فرمان الهی شناخته می شود.

در داستان سجده ملائک بر حضرت آدم علیه السلام که از خاک و گل بود، اجرای فرمان الهی از سوی فرشتگانی است که وجود نوری و به ظاهر برتر از انسان دارند. از همین روست که این امتحان؛ آزمونی سخت به شمار می رود. امام علی علیه السلام در این زمینه چنین فرموده است: « اگر خداوند می خواست که آدم را از نوری درخشان و خیره کنندة چشم ها و مبهوت کننده عقل ها خلق کند که چنان خوشبو و معطر باشد که جان ها را آکنده سازد، می توانست؛ و اگر چنان می کرد، همه گردن اطاعت خم می کردند و آزمایش بر فرشتگان بسیار سبک و آسان می شد. اما خدای سبحان، بندگان را به برخی از چیزها که اصلش را نمی دانند، می آزماید تا هم جوهره آنان را با این امتحان روشن کند، هم تکبر و غرور را از ایشان دور و طرد کند.»(3)

ابزار امتحان هر کسی به فرد دیگر فرق می کند. گاهی فقر و غنا مایه امتحان است، به خصوص فقر و تنگدستی که تحملش دشوار و زمینه لغزش در آن بسیار است. بعضی هم به وسیله برخورداری ها و داشته هایشان امتحان می شوند و ثروت شان وسیله امتحان است که آیا از آن در راه درست استفاده می کنند یا نه؟ حقوق واجب دینی را ادا می کنند یا طفره می روند؟ انفاق و احسان دارند یا بخل می ورزند؟ شکر می کنند و یا از نعمت و صاحب نعمت غافل اند و ناسپاسی می کنند؟

امام علی علیه السلام با اشاره به اینکه دنیا خانه عبور است و آخرت سرای ابدی، توصیه می کند که از این گذرگاه، توشه ای برای آن قرارگاه برگیرید و دلبسته این دنیا نباشید و پیش از اینکه بدن های شما را از این دنیا ببرند، دل های خود را از این دنیا بیرون ببرید: «وقتی انسان می میرد، مردم می گویند: چه بر جا گذاشت؟ و فرشتگان می پرسند: چه پیش فرستاد؟».(4)

امام علی علیه السلام در یکی از خطبه های خویش از مردم می خواهند تا سالم و تندرست اند، عبادت و کار خیر کنند و برای آخرت بکوشند و خود را آزاد کنند، در راه نیکی گام بردارند و از اموالشان انفاق کنند و جسم ها و بدن های خود را خرج روح و روان خود کنند. آنگاه آیاتی از قرآن را یادآور می شود که خداوند از بندگانش نصرت و یاری خواسته است: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللّهَ یَنْصُرْکُمْ وَ یُثَبِّتْ أَقْدامَکُمْ»؛ «ای کسانی که ایمان آورده ‏اید! اگر(آیین) خدا را یاری کنید، شما را یاری می ‏کند و گام هایتان را استوار می‏ دارد.»(5)

سپس ایاتی را که به مردم می گوید به خدا وام نیکو بدهند تا برایشان بیفزاید، یادآوری می کند: «مَنْ ذَا الَّذی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضاعِفَهُ لَهُ أَضْعافًا کَثیرَةً وَ اللّهُ یَقْبِضُ وَ یَبْصُطُ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ»؛ «کیست که به خدا «قرض الحسنه ‏ای» دهد، (و از اموالی که خدا به او بخشیده، انفاق کند،) تا آن را برای او، چندین برابر کند؟ و خداوند است (که روزی بندگان را) محدود یا گسترده می ‏سازد؛ (و انفاق، هرگز باعث کمبود روزی آن ها نمی ‏شود). و به سوی او باز می‏گردید (و پاداش خود را خواهید گرفت)»(6) و آنگاه چنین می فرماید: «خدا از روی ناداری و فقر از شما قرض نمی گیرد و از شما که یاری خواسته، نه به خاطر ضعف و ناتوانی است؛ چرا که سپاه آسمان ها و زمین همه از آن اوست و همه گنجینه های عالم در زمین و آسمان از آن خداست؛ بلکه خواسته است شما را امتحان کند که کدامتان بهتر عمل می کنید. پس با کارهای نیک تان بشتابید تا در سرای ابدی از همسایگان و مقربان پروردگار باشید.»(7)

کمی و زیادی روزی و وسعت معیشت و تنگنای آن نیز یکی از صحنه های امتحان است. امام علی علیه السلام در این زمینه چنین فرموده است: « خداوند روزی ها را مقدّر و معیّن ساخت، بعضی را فراوان و بعضی را اندک، در کار برخی گشایش داد و بر برخی تنگ گرفت در هر مورد عدالت رعایت گردید تا هر کس را بخواهد با دسعت رزق یا تنگدستی بیازماید تا بدین وسیله شکر توانگر و صبر تنگدست را امتحان کند.»(8)

قرآن گاهی کاهش ثمرات، مرگ و میرها، مصیبت ها، گرسنگی و ترس را وسیله آزمایش می داند: «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ‏ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ اْلأَمْوالِ وَ اْلأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصّابِرینَ»؛ «قطعاً همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، و کاهش در مال ها و جان ها و میوه ‏ها آزمایش می ‏کنیم؛ و بشارت ده به استقامت‏کنندگان.»(9) امام علی علیه السلام نیز این گونه سختی ها را آزمایش الهی معرفی می کند تا هشدار و بیدار باشی برای غافلان و بدکاران باشد: «خداوند، بندگانش را هنگام انجام کارهای ناپسند، دچار کاهش میوه درختان و قطع شدن برکت ها (نباریدن باران) و بسته شدن گنجینه های خیرات می سازد [ و بدین وسیله آنان را می آزماید]؛ بلکه توبه کننده ای باز گردد و گناهکار از گناه دست بردارد و پند گیرنده پند گیرد و بازدارنده، راه نافرمانی را [بر بندگان خدا] بگیرد.»(10)

گاهی نیز امتحان به وسیله مهلت دادن و بخشیدن و پرده پوشی است. قرآن از این نوع آزمایش به «استدراج»، «امهال» و «املاء» یاد کرده است؛ یعنی خداوند دست انسان را باز می گذارد و با همه بدی هایش به او مهلت می دهد و نعمتش را قطع نمی کند تا ببیند آیا دست بر می دارد و متنبه می شود یا نه؟ امام علیه السلام از این آزمایش الهی این گونه یاد کرده است: «چه بسا کسی که با نعمتی که بدو دهند، به دام افتد و چه بسا کسی که با پوشاندن خطایش، دچار غرور گردد و چه بسا کسی که با سخن نیک دیگران درباره وی، فریفته شود. خداوند هرگز کسی را به امتحانی همچون مهلت دادن، نیازموده است».(11)

پی نوشت ها :