سبک و سیاق مرحوم آیت‌الله مرعشی نجفی در کتابشناسی و تراجم

1. اشاره، مرحوم آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) به لحاظ علاقه به تراث و کتاب‌های شیعی در صدد جمع آوری و حفظ نسخه‌های خطی آثار شیعه بوده و حتی بعضی از نسخه‌ها را استنساخ کردند، همچنین با تبحری که در علم کتابشناسی و تراجم داشتند یعنی مقدمه نویسی بر کتاب‌های دیگر که این مقدمه شامل شرح حال و وضعیت کتاب می‌باشد و کمی هم از بحث تراجم و شرح حال صاحب کتاب در آن به چشم می‌خورد.

آنچه گذشت گوشه‌هایی از نظرات حجت الاسلام و المسلمین دکتر رضا مختاری، دبیر علمی کنگره بین المللی بزرگداشت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) است که با اشاره به برخی علوم مرتبط با کتابشناسی و ضرورت علم تراجم و تعریف آن، به ویژگی‌ها و سبک و سیاق مرحوم آیت‌الله مرعشی نجفی در این زمینه پرداخته که متن کامل آن تقدیم خوانندگان محترم می‌گردد.

* تفاوت علم کتابشناسی با علم تراجم

کتاب شناسی با تراجم متفاوت است، تراجم سرگذشت و شرح حال و کتاب شناسی اعم از شناخت کتب و فهرست نگاری نسخ خطی است، در میان علوم، برخی علم‌ها مرزهای بسیار نزدیکی نسبت به یکدیگر دارند و متأسفانه گاهی حد این مرزها دقیقاً مشخص نشده و یا با مسامحه این کار صورت گرفته و بحث‌هایی که خارج از این علوم هستند در یک دیگر خلط شده اند.

در تراجم سرگذشت فهرست نگاری یا شرح حال اشخاص بحث می‌شود و در مورد آثار، تاریخ زندگی، حوادث زندگی، روحیات، خُلقیات و مراتب علمی افراد مورد بحث قرار می‌گیرد، به عبارت دیگر علم تراجم یعنی تمام احوال و اخبار شخص، حال آنکه در کتابشناسی پیرامون وجود یا عدم وجود کتاب و چگونگی آن بحث می‌شود.

* جایگاه فهرست نگاری در کتاب شناسی

فهرست نگاری، به نوعی کتابشناسی است، البته امروز کتابشناسی­های مختلفی داریم، نوعی از کتابشناسی، در واقع فهرست نگاری نسخ خطی است. مانند فهرست کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی (ره) که در ابتدای هر کتاب مختصری راجع به کتاب و آن نسخه‌ای که در حال معرفی است، توضیح داده شده، نوع دیگری از کتابشناسی مانند کتاب «الذریعه الی تصانیف الشیعه » که راجع به یک کتابخانه یا یک علم و یک قرن خاص نیست، بلکه کتاب‌های شیعه را به ترتیب الفبا گردآوری کرده و اطلاعات مختلفی را راجع به آن کتاب ذکر کرده است.

 *سبک و سیاق مرحوم آیت‌الله مرعشی نجفی در کتابشناسی و تراجم

مرحوم آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) به لحاظ علاقه‌ به تراث و کتاب‌های شیعی در صدد جمع آوری و حفظ نسخه‌های خطی آثار شیعه بوده و حتی بعضی از نسخه‌ها را استنساخ کردند، همچنین با تبحری که در علم کتابشناسی و تراجم داشتند بر بسیاری از کتب این کتابخانه این دو مقوله را اجرا کردند، یعنی مقدمه نویسی بر کتاب‌های دیگر که این مقدمه شامل شرح حال و وضعیت کتاب می‌باشد و کمی هم از بحث تراجم و شرح حال صاحب کتاب در آن به چشم می‌خورد.

ایشان در حفظ تراث و نسخه‌های شیعی گام­های مهمی برداشتند در مطالعه بسیاری از نسخ خطی کتابخانه مرحوم آیت الله العظمی مرعشی نجفی به وفور دیده می شود، ایشان ابتدای کتاب نوشته‌اند« این نسخه فلان کتاب از فلانی است که در فلان سال نوشته شده و به چه طریقی خریداری گردیده است» همچنین کمی هم از بحث تراجم و شرح حال صاحب کتاب در آن قید شده؛ گویا بسیاری از آقایانی که می‌خواستند کتابی را از کتاب‌های علمای شیعه چاپ کنند، به آیت الله العظمی مرعشی مراجعه کرده و از ایشان خواستند که مقدمه‌ای درباره مولِف و کتاب بنویسند و بسیاری از آثار آیت الله العظمی مرعشی از این مقوله است.

کار دیگری که ایشان انجام دادند این است که بسیاری از کتاب‌های چاپی را از سراسر دنیا جمع آوری کردند به عنوان مثال کتاب‌های چاپی و خطی هند را با وسایلی که داشتند یا تهیه کرده و یا اشخاصی را فرستادند تا خریداری کنند.

* اهمیت کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی تنها به نسخ خطی آن نیست

البته اهمیت کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی (ره) فقط به نسخ خطی نیست، بلکه کتاب‌های چاپی نابی هم دارد که از سراسر دنیای اسلام جمع آوری شده است، همچنین مجله‌هایی از مصر و برخی از کشورهای عربی و از شبه قاره و هندوستان که این‌ها هنوز فهرست نشده است در این کتابخانه وجود دارد و انشاء‌الله فهرست کتاب‌های چاپ سنگی هندوستان به مناسبت برگزاری، اولین کنگره بین‌المللی آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی(ره) چاپ خواهد شد و شاید فهرست مجله‌های موجود غنای بسیاری دارند و حتی بعضی از کتاب‌های چاپ قدیم که امروز در حکم نسخه خطی محسوب می شوند فهرست نگاری شوند.

به یاد دارم، یکی از کتاب های شهید اول را در دستور چاپ داشتیم، یکی از رساله‌های شهید به نام (اربعون ، چهل مسئله کلامی) که آقا بزرگ تهرانی در «الذریعه» نوشته بودند که مرحوم آقای زین موسس مجله «العرفان» در لبنان رساله شهید اول را در تاریخ «الشیعه» چاپ کرده است بنابراین همه کتابخانه‌ها را جست وجو کردیم اما  چیزی پیدا نشد، همه کتابخانه ها از جمله کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی، دانشگاه ، آستان قدس ، حرم ، مجلس ، هرچه بود جستجو کردیم و نیافتیم؛ بعدا به مناسبتی به طور اتفاقی یکی از دوستانمان در کتابخانه ملی یا ملک یک نسخه چاپی از این کتاب را پیدا کرد پس اینگونه نیست که اگر کتاب چاپ شده باشد همه جا در دسترس باشد، خیر از این کتاب ظاهراً هیچ نسخه‌ای خطی هم در اختیار نبود و همان یک نسخه چاپی منحصر به فرد بود. مقصودم این است که کتاب‌های چاپی گاهی در حکم خطی است. اهتمام آیت الله العظمی مرعشی (ره) همین بود، کتابخانه ایشان الان ذخیره گران بهایی در این جهت می باشد.

* علامه طباطبایی از مرحوم مرعشی کتاب عاریه می گرفت

علامه طباطبایی برای تفسیر المیزان زمانی که کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی (ره) به این شکل و عظمت نبود و خیلی از کتاب‌ها در منزل مرحوم مرعشی نجفی بودند، به ایشان مراجعه می‌کردند و از منزلشان کتاب عاریه گرفته و استفاده می‌کردند.

آقای عبدالجواد فلاطوری که در آلمان زندگی می کند و کتابخانه‌ای را نیز تأسیس کرده‌ است قبل از انقلاب مطلبی را در مقدمه یکی از کتاب هایش نوشته که «از بین هر 100 نوشته‌ای که درباره اسلام دیده می‌شود 98 تا مربوط به اهل سنت ، 2 تا مربوط به  غیر اهل سنت، از این دو تا هم که مربوط به غیر اهل سنت است، از هر 7 نوشته یک کتاب یا یک مقاله مربوط به شیعه اثنی عشری است و بقیه زیدی و اسماعیلی هستند، بنابراین در هر 350 کتاب و مقاله فقط یکی به شیعه 12امامی ارتباط دارد» بنابراین نسبت به تراث شیعه بسیار کم لطفی شده همین موجب شده دشمنان شیعه بگویند شیعه کتاب و تألیفات غنی ندارد.

اهتمام آیت الله العظمی مرعشی به حفظ تراث شیعی نوعی دفاع از سابقه، پشتوانه فرهنگی، تمدن اسلامی است. غیر از جمع‌آوری و محافظت از نسخه‌های خطی اقدام دیگری که کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی انجام می‌دهد این است که کتاب‌های خطی خوب شیعه که در کتابخانه‌های دنیا بوده آن مقدار که توانایی داشته‌اند از آنها عکس و میکرو فیلم و سی دی تهیه نموده‌اند. یعنی همه نسخه‌های موجود در کتابخانه مرعشی نسخه‌های خطی نیست بلکه بعضی از نسخه‌ها اصلی در لندن، آلمان و یا روسیه است، منتهی عکس، سی دی، میکروفیلم یا همان نسخه دیجیتالی در کتابخانه موجود است که این هم خدمت خیلی بزرگی است.

به عنوان مثال نسخه خطی ترجمه نهج البلاغه ملافتح‌الله کاشانی، در کتابخانه واتیکان نگهداری می‌شود، در یکی از کتابخانه‌های تونس یک نسخه بسیار مهم از مجمع الرجال قهپائی اصفهانی نگهداری می‌شود و بالاتر اینکه حتی بعضی از آثار شیعه در کتابخانه مسجد الاقصی فلسطین اشغالی است، حتی یک نسخه از کتاب شهید ثانی به نام « تنزیه ذوی‌العقول یا نزهت ذوی‌العقول  فی نسب آل رسول » در یکی از کتابخانه‌های آلمان است. مقصود این که بسیاری از نسخه‌های منحصر به فرد و مورد اعتماد و استفاده علمای شیعه در کشورهای اسلامی نیست و جاهای دیگری است و برای تهیه تصویر این‌ها کار زیادی شده است و این کمکی به شناخت پیشینه تشیع است.

* مرحوم مرعشی عالمی بزرگ در اجازه و استجازه

در عصر ما یکی از هنرهای آیت الله العظمی مرعشی (ره) این بوده که به اصطلاح اهل اجازه گرفتن و اجازه دادن به علمای شیعه و علمای اهل تسنن و سایر مذاهب مثل زیدی‌ها بودند و خود همین سنت اجازه و استجازه بین علمای شیعه و سایر مذاهب باعث نوعی الفت و رفت و آمد و ارتباط نزدیک می‌شده و بسیاری از دعواها را ختم و بسیاری از نزاع‌ها را پایان می‌داده و به این روش نوعی تقریب بین مذاهب بدون سر و صدا و بدون هزینه ایجاد می‌شد امروز اجازات آیت الله العظمی مرعشی از علمای اهل سنت، از علمای زیدی و علمای دیگر که خودش اجازه گرفته و اجازه هم داده را مشاهده کنید گواه این مطلب است. مرحوم حاج شیخ عباس قمی نیز این طور بوده منتهی آیت الله العظمی مرعشی چون اهتمام زیادی به این جهت داشته در متاخرین و معاصرین تقریبا شاخص است یعنی هیچ کس دیگری غیر از آقا بزرگ تهرانی نداریم که اینقدر اجازه داده باشد یا اجازه روایت داده یا گرفته باشد.