تاریخ باغ های ایرانی
هزاران سال قبل اولین محل‌های سكونت كم و بیش ثابت در جاهایی به‌وجود آمدند كه انسان‌های كوچنده شروع به كشت گیاهان كرده بودند و تا وقت برداشت محصول مجبور به توقف در محل بودند. بنابراین اولین كشاورزان برخلاف پیشینیان خود مجبور به پذیرفتن یكجانشینی شدند. در نتیجه كشاورزی و استقرار دائمی مقدمه احداث باغ و بوستان شدند.دومین انقلاب متحول‌كننده فرهنگی پیدایش شهرها و در پی آن شكوفایی تمدن‌های بزرگ در حوالی رودهای پر آب باستانی و چشمه‌سارهای بزرگ بود.
پردیس‌ها
افسانه‌های كهن، منوچهر پیشدادی را نخستین كسی می‌دانند كه در جهان به احداث و آفرینش باغ و بوستان پرداخت. اقوام ایرانی با تجربه‌ای كه در زمان دراز به دست آوردند، جوی‌ها و كانال‌های بسیاری از رودهای خروشان حفر کرده و دشت‌های خشك را به كشتزار و درخت‌زار تبدیل میکردند. بعدها آب‌یاب‌های متبحر به كندن قنات‌ها روی آوردند و در این زمینه پیشتاز شدند تا شهرهای ایران بیش از گذشته از موهبت آب و سرسبزی برخوردار شوند.
آغاز انتظام بخشی باغها در ایران و حتی جهان را باید در زمان هخامنشیان جستجو كرد، چراكه با توجه به قراین، ناحیه پارس كه مقر فرمان‌رانی این شاهان بوده، باغهای مصفا و انبوه داشته است. باغ سلطنتی كوروش كبیر حدود قرن 6 قبل از میلاد با شبكه‌ای منظم و مسیری سنگفرش و آب‌روهای متعدد از نمونه‌های اولیه روی كار آمدن این پدیده در عالم است. پس از وی عموزاده‌اش داریوش اول، پایتخت بهاره‌اش، تخت‌جمشید را برای برپایی مراسم عید نوروز بر پا ساخت و آن را پر از باغهای خرم کرد.
نقوش متعدد درختان سرو حجاری شده روی پلكان كاخش نیز بیانگر آنند كه كاخ مزبور در محوطه‌های سبز پهناوری واقع شده بود و نوادگانش هم درخصوص پی‌ریزی مقرهای حكومتی‌شان از همان رویه جدشان پیروی كردند.
صدها سال بعد، در دوران ساسانیان باغسازی گسترش فراوانی پیدا کرد و جایگاه طبیعت در تفكر زرتشت به ویژه پرستش آب موجب شد باغ قصرهایی از این دوره مانند تخت‌سلیمان در بستر طبیعی جذاب، همچون دریاچه مكان‌یابی شوند.
البته بسیاری از محققین با شکوهترین عصر باغسازی در ایران را در دوره صفوی می‌دانند. در این دوران باغات به عنوان عنصر شکلدهنده ساختار فیزیکی شهر بودند و مثل یک منظومه سبز تمام ساختار شهر را تحت تاثیر قرار میدادند.
باغسازی در دوران صفویه از قزوین شروع شد. این شهر به عنوان پایتخت صفوی انتخاب شد و به صورت باغ شهر سازمان یافته بود که اکنون از باغ های درباری به جز چند ساختمان چیزی باقی نمانده است. در زمان شاه عباس، پایتخت از قزوین به اصفهان تغییر مکان داد.
در اصفهان از همنشینی فضاهای شهری، خیابان، میدان و باغ ساختار هندسی این باغ شهر شکل گرفت. میدان نقش جهان به شکل مستطیل و خیابان چهارباغ به صورت خطی عمود بر رودخانه زاینده رود، 2 عنصر اصلی شکل دهنده شهر اصفهان بودند. در واقع نظام کالبدی شهر از تقاطع دو محور چهار باغ و رودخانه شکل گرفت.
سیر تحول طراحی باغ در دوره صفویه نیز هماننده زنجیرهای به دورة تیموریان مرتبط بوده و در دوران قاجاریه به علت ارتباطات فرهنگی گسترده ایران با اروپا نشانههایی از الگوی باغسازی اروپایی در باغهای ایران نفوذ کرد و در دوران پهلوی به علت سهولت تردد بین ایران و دیگر کشورهای اروپایی احداث باغها و پارکهای اروپایی و یا آمیخته ای از آنها رواج یافت.
طراحی دقیق
نظم و تناسبات موزون در طراحی، احداث باغ در زمین شیب‌دار، فضاهای داخلی و عمارت یا كوشك در مركز یا بلندترین قسمت باغ و ارتباط این بناها با آب، گیاه و زمین، استفاده از یك حوض یا استخر دائمی و اصلی برای تامین آب و زیبایی چشم‌انداز و تامین روشنایی از طریق انواع قندیل‌ها و فانوس‌ها در اطرافشان، محورهای اصلی و فرعی و سود جستن از خطوط راست، محصور بودن، استفاده از سنگ‌های تراشدار در كف جوی‌ها، تركیب‌های متفاوت از انواع گیاهی، وجود چشم‌اندازهای وسیع و باز در محورهای اصلی باغ از جمله ویژگی‌هایی هستند كه در جوار یكدیگر باغ ایرانی را شكل می‌دهند.
باغهای دوره اسلامی
با گرویدن ایرانیان به اسلام، ترویج باغسازی ایرانی تمام قلمروی اعراب را فراگرفت. از شبه‌قاره هند تا اسپانیا. به طوری كه در این زمان باغهای گسترده سكونتگاهی، حكومتی، سكونتگاهی ـ حكومتی، میوه، باغهای واقع در كنار رودخانه‌ها و انواع دیگر شكل گرفتند.
در نتیجه معماران و شهرسازان الگویی از باغ، معماری و شهر را در قالب شهر باغ ارائه دادند. آنها به کمک آنچه از محیط در اختیار گرفتند و با در نظر داشتن اصول هندسه و هنجارهای معماری ایرانی نمادی از بهشت برین را به وجود آوردند.
معماری
مهم‌ترین ویژگی معماری پردیس‌ها و شهر باغها، شکل چهار بخشی زمین بود كه از اشكال مربع و مستطیل در ساخت خود استفاده می کرد و در پی آن كاربرد وسیع نوعی از باغها تحت عنوان چهارباغ به وقوع پیوست كه طبق برخی نظرات، نتیجه ابعاد تمثیلی چهار نهر بهشتی در قرآن است.
فرم چهار وجهی ظاهرا سهل‌ترین راه برای شخم‌زدن زمین و حركت آن در جهت مستقیم و موازی هم و همچنین آسان‌ترین راه برای آبرسانی با طی كردن مسافت كمتر و جلوگیری از هدر رفتن آب به نظر می‌رسد و شاید زمانی كه انسان شروع به كشاورزی نمود، برای آماده ساختن خاك به این قاعده هندسی دست یافته باشد.
از نگاه علمی، پیشینه این نوع باغها به دوران كوروش هخامنشی (به دلیل خصایص كاخ و باغش) و حتی قبل‌تر می‌رسند. با استناد بر كاسه سفالی كشف شده از میان رودان (2000 سال قبل از میلاد) یا حتی درفش فلزی به دست آمده از شهداد كرمان از هزاره چهارم قبل از میلاد، شواهدی از استفاده از این هندسه در باغهای پیشین مشهود می شود. این طراحی و معماری در گذر زمان آنچنان قوام یافت كه 400 سال پیش به احداث شهر باغ اصفهان انجامید؛ مجموعه‌ای از معماری، طبیعت و انسان كه اوج زیبایی‌شناسی در این عرصه است.
الهام مرادی
بخش گردشگری تبیان
برگرفته از همشهری، جام جم
