قدیمی ترین نثر فارسی

قدیمی ترین کتابی که به نثر پارسی دری به جای مانده است رساله ای است در احکام فقه حنفی تصنیف حکیم ابوالقاسم بن محمد سمرقندی که به خط محمد بن محمد حافظی معروف به خواجه پارسا استنساخ شده است این رساله که فقط یک نسخه قدیمی (و یک رونوشت آن) به جای مانده است از مقدمه شاهنانه ابومنصوری هم که معمولاً به عنوان قدیم ترین اثر باقی مانده نثر فارسی شمرده می شود قدیم تر است که تاریخ تألیف آن را حدود 315 هجری یعنی قریب 35 سال پیش از تألیف شاهنامه ابومنصوری شمرده اند .

علامت دوستی خداوند ـ عزوجل ـ و دلیل صدق آن در فرمانها¹ خدای ـ عزوجل ـ تقصیر ناکردن است و سنت² رسول او را ـ صلی الله علیه و سلم ³ ـ متابع بودن است و به همه حکمهاء خداوند ـ‌عزوجل ـ راضی باشیدن ⁴ است مهربانی و شفقت کردن است.

ابراهیم خواص ـ قدس الله روحه ـ گوید در بادیه می شدم ⁵ گرسنگی و تشنگی بر من غالب شد و راه گم کردم، ناگاه مردی پدید آمد و با من گفت: «چشم فراز کن⁶ »فراز کردم خود را به راه دیدم⁷ پرسیدم: «تو کیستی؟» گفت: « من خضرم ⁸ » گفتم: «این صحبت ⁹ با تو از چه یافتم؟» گفت: «به نیکوی کردن با ما در خویش.»

در خبر است که عیسی ـ علیه السلام ـ مناجات کرد و گفت : «یا رب دوستی از دوستان خود به من نمای»

حق تعالی ـ فرمود: به فلان موضع رو، آنجا رفت، مردی دید در ویرانی افتاده گلیم بر پشت، آفتاب بر وی عمل کرده و سیاه شده، و از دنیا با وی چیزی نی ـ باز مناجات کرد: یا رب دوستی دیگر با من نمای»

خطاب رسید« به فلان موضع دیگر رو.» آنجا رفت، کوشکی دید بلند و درگاهی عظیم. خادمان و حاجبان بر آن در ایستاده، به رسم ملوک او را در کوشک درآوردند با اعزاز و اکرام، و خوانی به رسم ملوک پیش او بنهادند و انواع طعامها.

دست باز کشید، خطاب رسید: «بخور که او دوست ماست»

گفت: «یا رب یک دوست بدان درویشی و یک دوست بدین توانگری؟» فرمان آمد که «یا عیسی، صلاح آن دوست و درویشی است؛ اگر توانگرش داریم، حال دل او به فساد آید، و صلاح این دوست در توانگری است، اگر او را درویش داریم، حال و دل او به فساد آید. من به احوال دلها، بندگان داناترم.»

(برگزیده نثر فارسی دوره های سامانیان و آل بویه فراهم آورده دکتر محمد معین، صص 4-2)

سبک شناسی این کتاب

1- در این کتاب با توجه به موضوع آن، فقهی و دینی است لغات عربی نسبتاً زیاد است بیست و پنج درصد.

2- استعمال همزه(ء) بجای (ی): فرمانهاء، حکماء، دلهاء.

3- استعمال مصدر از بن مضارع مانند باشیدن.

4- تأخیر قید: گلیم بر پشت. با اعزاز و اکرام.

5- ایجاز: خوانی...پیش او بنهادند و انواع طعامها (در سفره بود).

6- تکرار واژه ها: دوست، دوست، داریم، داریم، حال دل، حال دل.