مکتب امامیه چگونه شکل گرفت؟

آشنایی با مکاتب کلامی

این شماره: مکتب  امامیه

همان‌طور که پیش‌تر اشاره کردیم، علم کلام مانند بسیاری از علوم دیگر، دارای سیر تحول و تطور مختص به خود است. مسائل کلامی در طول تاریخ و با توجه به شرایط اجتماعی زمان خود به وجود آمده‌اند و متکلمین تلاش کرده‌اند با توجه به نگاه عقلی به دین و گزاره‌های دینی، پاسخ متناسبی به آن‌ها دهند. در مقالات گذشته اشاره کردیم که عمده‌ی اختلافات کلامی به بعد از زمان رحلت حضرت رسول اکرم (ص) بر می‌گردد. به برخی از اندیشه‌های کلامی اشاره کردیم.

بی تردید نخستین و مهم‌ترین مسئله‌ی کلامی که بعد از رحلت پیامبر اسلام (ص) رخ داد، مسئله جانشینی (امامت یا خلافت) آن حضرت بود. علامه طباطبایی در مورد تاریخ اندیشه کلامی شیعه می‌نویسد:

«کلام امامیه تاریخی کهن دارد، پس از رحلت پیامبر (ص)طلوع کرد، و اکثر متکلمان در آن زمان از صحابه بودند، مانند: سلمان، ابوذر، مقداد، عمر بن حمق، و دیگران، و از تابعین نیز کسانی چون: رشید و کمیل و میثم و دیگر علویان بودند که به دست امویها کشته شدند، و در عصر امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) قدرت یافتند، و به بحث و تألیف رسایل و کتب پرداختند» (محمد حسین طباطبایی، المیزان، ج 5، ص 278)

از آنجا که نخستین مسئله‌ی کلامی را می‌توان مسئله جانشینی پیامبر دانست، به همین دلیل نیز می‌توان تاریخ اندیشه شیعی را بر تمام مکاتب کلامی دیگر (معتزله، اشاعره و ...) مقدم دانست. نخستین کسی که با طرح مباحث کلامی، اندیشه‌های شیعی را پایه گذاری نمود، حضرت علی (ع) است و بسیاری از اندیشه‌هایی که حضرت مطرح فرمودند در دوره‌های بعدی مورد استناد متکلمین قرار گرفت. در همان آغاز، می‌توان اندیشه‌های بسیاری درباره‌ی توحید، عدل، صفات الهی، قضا و قدر و بسیاری از مباحث دیگر را در کلام حضرت (ع) مشاهده نمود، به گونه‌ای که ابن ابی الحدید معتزلی می‌گوید دو رکن اصلی اندیشه معتزلی یعنی توحید و عدل برگرفته از اندیشه‌های حضرت امیر (ع) است (شرح نهج‌البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 20، ص 227). بعد از ایشان ائمه‌ی معصومین علیهم السلام هر کدام به تناسب محیط اجتماعی و سیاسی خود، کلام شیعی را هدایت نمودند.

در مورد نخستین اختلاف کلامی تاریخ اسلام، دو نظریه مطرح شد:

1. پیامبر به دستور خداوند جانشین خویش را معیّن و معرفی نموده است. مطابق این دیدگاه، خلیفه پیامبر و امام مسلمین امری است منصوص که از جانب خدا و توسط پیامبر (ص) تعیین گردیده است.

2. دیدگاهی که منکر تعیین جانشین از جانب رسول اللّه (ص) بود و این امر را به اختیار مردم واگذار می‌کرد. مطابق این دیدگاه نصی از جانب خداوند برای تعیین امامت مسلمین وارد نشده است.

به این ترتیب، مسلمانان به دو دسته تقسیم شدند که این تقسیم بندی همچنان نیز ادامه دارد. بعد از رحلت پیامبر (ص) عدهای از بزرگان مهاجرین (همچون؛ خالد بن سعید بن عاص، مقداد بن اسود، ابی بن کعب، عمار بن یاسر، ابوذر غفاری، سلمان فارسی، عبد الله بن مسعود، بریده اسلمی) و انصار (خزیمة بن ثابت، سهل بن حنیف، ابو ایوب انصاری، ابو هیثم بن تیهان و ...)، به همراه حضرت علی (ع) طرفدار نظریه‌ی اول شدند و عدهای دیگر، همراه با ابوبکر و عمر نظریه دوم را برگزیدند.

طرفداران نظریه‌ی نخست ـ که در طول تاریخ اندیشه اسلامی به امامیه یا شیعه معروف شدند ـ غالبا دو دلیل برای اعتقاد به امامت حضرت علی (ع) می‌آوردند:

1. نص و تصریح پیامبر اسلام (ع) بر جانشینی حضرت امیرالمؤمنین (ع).

2. برتری امیرالمؤمنین در علم و عمل، نسبت به سایر اصحاب پیامبر (ص).

به این ترتیب، طرفداران امامت حضرت علی (ع) و در صف مقدم آن‌ها خود حضرت، به تبیین اندیشه‌های اصیل اسلام پرداختند و تلاش کردند به شبهاتی که در این زمینه وجود داشت پاسخ دهند. اندیشمندان و متکلمین زیادی در زمان حیات ائمه (ع) مشغول به کارهای کلامی بوده و از محضر ایشان بهره می‌گرفتند. از جمله‌ی این افراد می‌توان از هشام ابن حکم، محمد بن علی بن نعمان، زرارة بن اعین، حکم به هشام بن حکم، داوود الاعفر، اسماعیل بن علی بن ابن سهل النوبختی، محمد بن عبد الرحمن (معروف به ابن قبه)، ابراهیم بن نوبخت، فضل بن شاذان، محمد بن جریر طبری و ... نام برد که همگی از اصحاب ائمه علیهم السّلام محسوب می‌شدند و در پیشرفت اندیشه کلامی شیعه کوشش بسیار کرده‌اند.کلام شیعی در خلال همین مباحث راه خود را پیدا کرده و با همه مشکلات سیاسی که در طول تاریخ از سوی حاکمان برای اندیشه شیعی وجود داشت، راه خود را پیموده است.

بیشتر اصول کلام شیعه برگرفته از اندیشه امامان معصوم (ع) است. بسیاری از این اصول با روش‌های عقلی نیز به اثبات رسیده‌اند، و دلیل اشتراک برخی از مبانی تفکر امامیه و معتزله نیز در همین نکته نهفته است که هر دو به مدد عقل به اثبات برخی از اندیشه‌های دینی همت گمارده‌اند (لاهیجی عبدالرزاق، شوراق الالهام فی شرح تجرید الاعتقاد، ج 1، ص 5) تعقل و تفکر شیعی نه تنها با تفکر حنبلی که از اساس منکر استدلال عقلانی بود، و با تفکر اشعری، که اصالت را از عقل گرفته، آن را مانع ظهور الفاظ می‌کرد، مخالف و مغایر است، با تفکر معتزلی نیز با همة عقل‌گرایی آن مخالفت دارد؛ زیرا تفکر معتزلی هر چند عقلی است، جدلی است و نه برهانی، و این به دلیل آن است که امامیه تفکر برهانی را از امامان  و به ویژه امیرمؤمنان علی (ع) الهام می‌گرفت. (مطهری، مجموعه آثار، ج3: ص 91 ـ 94)

شیخ مفید، سید مرتضی، خواجه نصیر الدین طوسی، علامه حلی، قوشچی، محقق اردبیلی، حکیم ملا عبد الرزاق فیاض لاهیجی و ... همگی از متکلمین به نام  تفکر شیعی هستند که تلاش نموده‌اند با اندیشه‌های مستدل و مستند خود به دفاع از مبانی مکتب امامیه بپردازند. بسیاری از اندیشمندان دیگر نیز با هرچند از جمله متکلمین رسمی محسوب نمی‌شده‌اند ولی با طرح مسائل دینی و عقلی در پیشبرد تفکر شیعی موثر بوده‌اند؛ فارابی، ابن سینا، سهروردی، کلینی، شهید اول و دوم، شیخ بهایی، میر داماد، صدر المتألهین، فیض کاشانی، شیخ انصاری، محقق خراسانی، علامه امینی و...  هر یک در تحول و تکامل علم کلام نقش داشته‌اند.  مسائل و موضوعات مورد بحث در تفکر کلامی شیعه بسیار گسترده است؛ موضوعات مورد بحث در کلام شیعه از مسائل مربوط به خداشناسی، توحید و صفات الهی، نبوت، امامت، عدل، معاد تا مسائل مربوط به جبر و اختیار، حسن و قبح و ... را شامل می‌شود. در بحث موضوعات کلامی به برخی از آن‌ها خواهیم پرداخت.

علیزاده

بخش اعتقادات تبیان

منابع:

1. محمد حسین طباطبایی، المیزان، دار الکتب الاسلامیه - 22 مرداد، 1385.

2. شرح نهج‌البلاغه، ابن ابی الحدید، انتشارات کتاب نیستان.

3. لاهیجی عبدالرزاق، شوراق الالهام فی شرح تجرید الاعتقاد، موسسه تعلیماتی و تحقیقاتی امام صادق (ع) ، 1387.

4. مطهری، مجموعة آثار، انتشارات صدرا، 1374ش.