تبیان، دستیار زندگی
بعضى از مفسران گفته‏اند : ذكر كثیر آن است كه در حال قیام و قعود به هنگامى كه به بستر مى‏رود یاد خدا كند. اما به هر حال ذكر نشانه فكر است ، و فكر مقدمه عمل ، هدف هرگز ذكر خالى از فكر و عمل نیست. در پایان آیه ، پاداش بزرگ این گروه از مردان و زنانى را كه
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

به راستی ما ایمان آورده ایم یا اسلام؟

ایمان و معنویت


انسان زمانى كامل مى‏شود كه همه‏ى كمالات را در خود داشته باشد و نشانه‏ى جامعیّت اسلام آن است كه كمال را در همه‏ى ابعاد اعتقادى، اخلاقى، عملى، فردى و اجتماعى انسان مطرح مى‏كند.

انسان كامل، علاوه بر اقرار به زبان (اسلام) و باور قلبى (ایمان)، باید شكم و شهوت و زبان خود را كنترل كند . كنترل شكم با روزه ، كنترل زبان با صداقت ، كنترل شهوت با دورى از حرام، مبارزه با غرور با داشتن تواضع ، غفلت زدایى با ذكر و یاد خدا ، مقاومت در برابر نیش‏ها و نوش‏ها با نیروى صبر و غافل نماندن از محرومان با انفاق .


« إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْقانِتِینَ وَ الْقانِتاتِ وَ الصَّادِقِینَ وَ الصَّادِقاتِ وَ الصَّابِرِینَ وَ الصَّابِراتِ وَ الْخاشِعِینَ وَ الْخاشِعاتِ وَ الْمُتَصَدِّقِینَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ وَ الصَّائِمِینَ وَ الصَّائِماتِ وَ الْحافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ وَ الذَّاكِرِینَ اللَّهَ كَثِیراً وَ الذَّاكِراتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً ؛ همانا مردان مسلمان و زنان مسلمان، و مردان با ایمان و زنان با ایمان، و مردان مطیع خدا و زنان مطیع خدا، و مردان راستگو و زنان راستگو، و مردان شكیبا و زنان شكیبا، و مردان فروتن و زنان فروتن، و مردان انفاق‏گر و زنان انفاق‏گر، و مردان روزه دار و زنان روزه دار، و مردان پاكدامن و زنان پاكدامن، و مردانى كه خدا را بسیار یاد مى‏كنند و زنانى كه بسیار به یاد خدا هستند، خداوند براى (همه‏ى) آنان آمرزش و پاداشى گرانقدر و بزرگ آماده كرده است.» (احزاب ، 35)

این آیه ، ده كمال براى عموم زنان و مردان در مسائل اعتقادى ، اخلاقى و عملى، بر شمرده است.

زمانى ارزش این آیه روشن مى‏شود كه به تبعیضاتى كه عرب و عجم میان زن و مرد قائل بودند بنگریم و تاریخ دلخراش زن را مطالعه كنیم .

تفاوت زن و مرد در جسم است نه در روح !

تفاوت میان زن و مرد در جسم است. روح، زن و مرد ندارد و همه‏ى كمالات بشرى مربوط به روح اوست نه جسم او . لذا همه كمالاتى كه در این آیه آمده ، به صورت یكسان میان مرد و زن مطرح شده است.

در آیه 35 سوره احزاب ، سخنى جامع و پر محتوى در باره همه زنان و مردان و صفات برجسته آنها بیان شده است ، و ضمن بر شمردن ده وصف از اوصاف اعتقادى و اخلاقى و عملى آنان ، پاداش عظیم آنها را در پایان آیه بر شمرده است .

بخشى از این اوصاف دهگانه از مراحل ایمان سخن مى‏گوید (اقرار به زبان ، تصدیق به قلب و جنان ، و عمل به اركان).

قسمت دیگرى پیرامون كنترل زبان و شكم و شهوت جنسى كه سه عامل سرنوشت‏ساز در زندگى و اخلاق انسانها مى‏باشد بحث مى‏كند و در بخش دیگرى از مسأله حمایت از محرومان و ایستادگى در برابر حوادث سخت و سنگین یعنى صبر كه ریشه ایمان است و سرانجام از عامل تداوم این صفات یعنى ذكر پروردگار ، سخن به میان مى‏آورد .

مى‏فرماید :" مردان مسلمان و زنان مسلمان ؛ (إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَ الْمُسْلِماتِ) " و " مردان مؤمن و زنان مؤمنه ؛ (وَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ) " و " مردانى كه مطیع فرمان خدا هستند و زنانى كه از فرمان حق اطاعت مى‏كنند؛ (وَ الْقانِتِینَ وَ الْقانِتاتِ) ".

گرچه بعضى از مفسران ،" اسلام" و" ایمان" را در آیه فوق به یك معنى گرفته‏اند ، ولى پیدا است كه این تكرار نشان مى‏دهد منظور از آنها دو چیز متفاوت است ، و اشاره به همان مطلبى است كه در آیه 14 سوره حجرات آمده : «قالَتِ الْأَعْرابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنا وَ لَمَّا یَدْخُلِ الْإِیمانُ فِی قُلُوبِكُمْ ؛ اعراب گفتند ما ایمان آورده‏ایم، بگو: هنوز ایمان نیاورده‏اید، بلكه بگوئید اسلام آورده‏ایم، و ایمان هنوز در اعماق قلب شما نفوذ نكرده است ! » .

که بیان به این نکته دارد که اسلام همان اقرار به زبان است كه انسان را در صف مسلمین قرار مى‏دهد، و مشمول احكام آنها مى‏كند، ولى ایمان تصدیق به قلب و دل است.

همانا مردان مسلمان و زنان مسلمان، و مردان با ایمان و زنان با ایمان، و مردان مطیع خدا و زنان مطیع خدا، و مردان راستگو و زنان راستگو، و مردان شكیبا و زنان شكیبا، و مردان فروتن و زنان فروتن، و مردان انفاق‏گر و زنان انفاق‏گر، و مردان روزه دار و زنان روزه دار، و مردان پاكدامن و زنان پاكدامن، و مردانى كه خدا را بسیار یاد مى‏كنند و زنانى كه بسیار به یاد خدا هستند، خداوند براى (همه‏ى) آنان آمرزش و پاداشى گرانقدر و بزرگ آماده كرده است
ایمان

در روایات اسلامى نیز به همین تفاوت اشاره شده است ؛ در روایتى چنین مى‏خوانیم :« یكى از یاران امام صادق (علیه السلام) درباره " اسلام" و " ایمان" از آن حضرت سؤال كرد و پرسید آیا اینها با هم مختلفند؟ امام (علیه السلام) در پاسخ فرمود: آرى، ایمان با اسلام همراه است، اما اسلام ممكن است همراه ایمان نباشد .» او توضیح بیشتر خواست امام (علیه السلام) فرمود: « الاسلام شهادة ان لا اله الا اللَّه و التصدیق برسول اللَّه صلى علیه و آله و سلم ، به حقنت الدماء، و علیه جرت المناكح و المواریث، و على ظاهره جماعة الناس، و الایمان الهدى و ما یثبت فى القلوب من صفة الاسلام، و ما ظهر من العمل به ؛ اسلام شهادت به توحید و تصدیق به رسالت پیامبر است، هر كس اقرار به این دو داشته باشد ، جانش (در پناه حكومت اسلامى) محفوظ خواهد بود ، و ازدواج مسلمانان با او جایز، و مى‏تواند از مسلمین ارث ببرد ، و گروهى از مردم مشمول همین ظاهر اسلامند ، اما " ایمان" نور هدایت و حقیقتى است كه در دل از وصف اسلام جاى مى‏گیرد ، و اعمالى است كه به دنبال آن مى‏آید .» (اصول كافى ، جلد2 ، صفحه 21 ، باب ان الایمان یشرك الاسلام)

استقامت و درستی انسان، به زبان اوست!

سپس در ادامه  به یكى دیگر از مهمترین صفات مؤمنان راستین، یعنى حفظ زبان پرداخته و مى‏گوید :« و مردان راستگو و زنان راستگو ؛ (وَ الصَّادِقِینَ وَ الصَّادِقاتِ) ».

از روایات اسلامى استفاده مى‏شود كه استقامت و درستى ایمان انسان به استقامت و درستى زبان او است : " لا یستقیم ایمان امرء حتى یستقیم قلبه، و لا یستقیم قلبه حتى یستقیم لسانه ؛ ایمان انسان به درستى نمى‏گراید تا قلبش درست شود ، و قلبش درست نمى‏شود تا زبانش درست شود!" (محجة البیضاء ، جلد 5 ،ص 193)

و از آنجا كه ریشه ایمان ، صبر و شكیبایى در مقابل مشكلات است ، و نقش آن در معنویات انسان همچون نقش" سر" است در برابر" تن" ، پنجمین وصف آنها را این گونه بازگو مى‏كند:« و مردان صابر و شكیبا و زنان صابر و شكیبا ؛ (وَ الصَّابِرِینَ وَ الصَّابِراتِ)

کبر و غرور ، بدترین آفت اخلاقی

از طرفى مى‏دانیم یكى از بدترین آفات اخلاقى، كبر و غرور و حب جاه است ، و نقطه مقابل آن " خشوع" ، لذا در ششمین توصیف مى‏فرماید : « و مردان با خشوع و زنان با خشوع ؛ (وَ الْخاشِعِینَ وَ الْخاشِعاتِ)

گذشته از حب جاه ، حب مال نیز آفت بزرگى است ، و اسارت در چنگال آن ، اسارتى است دردناك ، و نقطه مقابل آن انفاق و كمك كردن به نیازمندان است ، لذا در هفتمین توصیف مى‏گوید :« و مردان انفاق‏گر و زنان انفاق كننده ؛ (وَ الْمُتَصَدِّقِینَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ)

امام صادق علیه السلام می فرمایند: اسلام شهادت به توحید و تصدیق به رسالت پیامبر است، هر كس اقرار به این دو داشته باشد، جانش (در پناه حكومت اسلامى) محفوظ خواهد بود، و ازدواج مسلمانان با او جایز، و مى‏تواند از مسلمین ارث ببرد، و گروهى از مردم مشمول همین ظاهر اسلامند، اما " ایمان" نور هدایت و حقیقتى است كه در دل از وصف اسلام جاى مى‏گیرد، و اعمالى است كه به دنبال آن مى‏آید»

با حفظ سه عامل از شر آفات اخلاقی در امان باشید!

سه چیز است كه اگر انسان از شر آن در امان بماند از بسیارى از شرور و آفات اخلاقى در امان است، زبان و شكم و شهوت جنسى .

به قسمت اول در چهارمین توصیف اشاره شد ، اما به قسمت دوم و سوم در هشتمین و نهمین وصف مؤمنان راستین اشاره كرده مى‏گوید : « و مردانى كه روزه مى‏دارند و زنانى كه روزه مى‏دارند ؛ (وَ الصَّائِمِینَ وَ الصَّائِماتِ)

« و مردانى كه دامان خود را از آلودگى به بى‏عفتى حفظ مى‏كنند ، و زنانى كه عفیف و پاكند ؛ (وَ الْحافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ)

سرانجام به دهمین و آخرین صفت كه تداوم تمام اوصاف پیشین بستگى به آن دارد پرداخته و مى‏گوید :« و مردانى كه بسیار به یاد خدا هستند ، و زنانى كه بسیار یاد خدا مى‏كنند ؛ (وَ الذَّاكِرِینَ اللَّهَ كَثِیراً وَ الذَّاكِراتِ)

آرى آنها با یاد خدا در هر حال و در هر شرایط ، پرده‏هاى غفلت و بی خبرى را از قلب خود كنار مى‏زنند ، وسوسه‏ها و همزات شیاطین را دور مى‏سازند و اگر لغزشى از آنان سر زده ، فوراً در مقام جبران بر مى‏آیند تا از صراط مستقیم الهى فاصله نگیرند .

ذکر کثیر به چه معنا می باشد؟

اسلام

در اینكه منظور از "ذكر كثیر" چیست؟ در روایات اسلامى و كلمات مفسرین، تفسیرهاى گوناگونى ذكر شده كه ظاهراً همه از قبیل ذكر مصداق است و مفهوم وسیع این كلمه شامل همه آنها مى‏شود.

از جمله در حدیثى از پیغمبر گرامى اسلام (صلی الله علیه وآله) مى‏خوانیم: « اذا ایقظ الرجل اهله من اللیل فتوضئا و صلیا كتبا من الذاكرین اللَّه كثیرا و الذاكرات‏ ؛ هنگامى كه مرد همسرش را شبانگاه بیدار كند و هر دو وضو بگیرند و نماز (شب) بخوانند از مردان و زنانى خواهند بود كه بسیار یاد خدا مى‏كنند .» (تفسیر مجمع البیان و تفسیر قرطبى ، ذیل آیه مورد بحث)

و در حدیثى از امام صادق علیه السلام مى‏خوانیم : « هر كس تسبیح فاطمه زهرا علیها سلام را در شب بگوید ، مشمول این آیه است .»  (مجمع البیان ، ذیل آیه مورد بحث)

بعضى از مفسران گفته‏اند :" ذكر كثیر" آن است كه در حال قیام و قعود به هنگامى كه به بستر مى‏رود یاد خدا كند.

اما به هر حال ذكر نشانه فكر است ، و فكر مقدمه عمل ، هدف هرگز ذكر خالى از فكر و عمل نیست.

در پایان آیه ، پاداش بزرگ این گروه از مردان و زنانى را كه داراى ویژگیهاى دهگانه فوق هستند چنین بیان مى‏كند :« خداوند براى آنها مغفرت و پاداش عظیمى فراهم ساخته است ؛ (أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظِیماً).»

نخست با آب مغفرت گناهان آنها را كه موجب آلودگى روح و جان آنها است مى‏شوید ، سپس پاداش عظیمى كه عظمتش را جز او كسى نمى‏داند در اختیارشان مى‏نهد .

آمنه اسفندیاری

بخش قرآن تبیان


منابع:

1- تفسیر نور ،ج9

2- تفسیر نمونه ،ج17

3- اصول كافى ،جلد 2

4- محجة البیضاء ،جلد 5