پاداشهایی نا گفته برای مومنان
در قرآن به مؤمنان پاداش های عظیمی چه در دنیا و چه برای آخرت وعده داده شده است ، اما نکته ای که جالب است در سوره سجده ، آیه 17 خداوند بیان می کند که پاداش مؤمنان راستین بر هیچ کس معلوم نیست وتا روز قیامت نیز معلوم نخواهد بود .
در آیه 17 سوره مباركه سجده خداوند به بیان پاداش عظیم و مهم مؤمنان راستین كه داراى نشانههاى خاص در دو آیه قبل هستند پرداخته ، با تعبیر جالبى كه حكایت از اهمیت فوق العاده پاداش آنان مىكند سخن گفته و می فرماید : « فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما كانُوا یَعْمَلُونَ ؛ هیچكس نمىداند چه پاداشهاى مهمى كه مایه روشنى چشمها مىگردد براى آنها نهفته شده است ! - این پاداش فوق العاده عظیم- جزاى بر اعمالى است كه انجام مىدادند.» (سجده 17)
تعبیر به " هیچكس نمىداند" و نیز تعبیر به " قُرَّةِ أَعْیُنٍ" (آنچه مایه روشنى چشمها است) بیانگر عظمت بی حساب این مواهب و پاداشها است ، و همه نفوس را شامل مىگردد حتى فرشتگان مقرب خدا و اولیاى پروردگار را .
تعبیر به " قرة اعین" بدون اضافه به " نفس" اشاره به این است كه این نعمتهاى الهى كه براى سراى آخرت به عنوان پاداش مؤمنان راستین تعیین شده چنان است كه مایه روشنایى چشم همگان مىگردد .
" قرة" از ماده " قر" (بر وزن حر) به معنى سردى و خنكى است ، و از آنجا كه معروف است اشگ شوق همواره سرد و خنك ، و اشك غم و حسرت داغ و سوزان است .
تعبیر به " قرة اعین" در لغت عرب به معنى چیزى است كه مایه خنك شدن چشم انسان مىگردد ، یعنى اشك شوق را از دیدگانش جارى مىسازد و این كنایه لطیفى است از نهایت خوشحال ، ولى در فارسى این تعبیر وجود ندارد . بلكه مىگوئیم : مایه روشنى چشم او شد، ممكن است این تعبیر فارسى امروز از داستان " یوسف" و" یعقوب" از قرآن گرفته شده باشد كه به گفته قرآن ، هنگامى كه بشارت دهنده نزد یعقوب آمد و پیراهن یوسف را بر صورت او افكند چشمان نابیناى او ناگهان روشن شد ! (سوره یوسف ، آیه 96) و این تعبیر نیز كنایه از شدت سرور دارد .
در حدیث مىخوانیم كه پیامبر اكرم (صلی الله علیه وآله) مىگوید :« ان اللَّه یقول اعددت لعبادى الصالحین ما لا عین رأت ، و لا اذن سمعت ، و لا خطر على قلب بشر! : خدا مىفرماید: من براى بندگان صالحم نعمتهایى فراهم كردهام كه هیچ چشمى ندیده ، و هیچ گوشى نشنیده ، و بر فكر كسى نگذشته است ! » (این حدیث را بسیارى از مفسران از جمله ؛ طبرسى در " مجمع البیان " و آلوسى در" روح المعانى " و قرطبى در تفسیرش نقل كردهاند . محدثان مشهور بخارى و مسلم نیز آن را در كتب خود آوردهاند .)
مخفی نگه داشته شدن پاداش های عظیم!
در اینجا سؤالى پیش مىآید كه مفسر بزرگ مرحوم طبرسى در" مجمع البیان" آن را مطرح كرده و آن اینكه: چرا این پاداش عظیم مخفى نگاه داشته شده است؟
سپس او سه جواب براى این سؤال ذكر مىكند:
1- امور مهم و بسیار پر ارزش چنان است كه با الفاظ و سخن به آسانى حقیقت آن را نمىتوان درك كرد ، و با این حال گاهى اخفا و ابهام آن نشاط انگیزتر است و از نظر فصاحت ، بلیغ تر.
2- اصولاً چیزى كه مایه روشنى چشم ها است آن قدر دامنهاش گسترده است كه علم و دانش آدمى به تمام خصوصیات آن نمىرسد.
3- چون این پاداش براى نماز شب كه مخفى است قرار داده شده است ، متناسب این است كه جزاى عمل نیز بزرگ و مخفى باشد (توجه داشته باشید كه در آیه قبل جمله" تَتَجافى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ" اشاره است به مسأله نماز شب).
در حدیثى از امام صادق (ع) مىخوانیم : « ما من حسنة الا و لها ثواب مبین فى القرآن ، الا صلاة اللیل ، فان اللَّه عز اسمه لم یبین ثوابها لعظم خطرها ، قال : فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ : هیچ عمل نیكى نیست مگر اینكه ثواب روشنى در قرآن براى آن بیان شده ، مگر نماز شب كه خداوند بزرگ ، ثواب آن را روشن نساخته به خاطر اهمیت آن ، لذا فرموده است : هیچكس نمىداند چه ثوابهایى كه مایه روشنایى چشمان است براى آنها نهفته شده است .» (مجمع البیان ، ذیل آیات مورد بحث.)
ولى از همه اینها گذشته به طورى كه قبلا نیز اشاره كردهایم عالم قیامت عالمى است فوق العاده گستردهتر از این جهان ، و حتى گستردهتر از زندگى دنیا در برابر زندگى جنین در شكم مادر، و اصولاً براى ما محبوسان در چهار دیوار دنیا ابعادش قابل درك نیست ، و براى كسى قابل تصور نمىباشد .
مؤمن و فاسق یکسان نمی باشند!
آیه بعد(18 سجده) مقایسهاى را كه در آیات گذشته بود ، به طور صریحتر روشن مىسازد و می فرماید : « أَ فَمَنْ كانَ مُؤْمِناً كَمَنْ كانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ ؛ آیا كسى كه مؤمن است همانند كسى است كه فاسق می باشد ؟! نه هرگز این دو برابر نیستند .»(سجده 18)
جمله به صورت استفهام انكارى مطرح شده ، استفهامى كه پاسخ آن از عقل و فطرت هر انسانى مىجوشد كه این دو هرگز برابر نیستند ، در عین حال براى تاكید ، با ذكر جمله" لا یستوون" این نابرابرى را مشخصتر مىكند .
در این آیه ،" فاسق" در مقابل" مؤمن" قرار گرفته ، و این دلیل بر آن است كه فسق، مفهوم گستردهاى دارد كه هم كفر را شامل مىشود ، و هم گناهان دیگر را ، چرا كه این كلمه در اصل از جمله " فسقت الثمرة" (یعنى میوه از پوستش خارج شد و یا در موردى كه هسته خرما از گوشت آن جدا مىشود و به بیرون مىافتد) گرفته شده ، سپس به خارج شدن از اطاعت فرمان خدا و عقل ، اطلاق گردیده است ، و مىدانیم هر كس كفر مىورزد و یا مرتكب گناهانى مىشود از فرمان پروردگار و خرد ، خارج شده است .
این نكته نیز قابل توجه است ، كه میوه مادامى كه در پوست خود قرار دارد سالم است ، همین كه از پوست خارج شد ، فاسد مىشود ، و بنا بر این فاسق شدنش همان و فاسد شدنش همان !
مجازات به جای پذیرایی و تهدید جایگزین بشارت برای دوزخیان!
آیه بعدی(19 سجده) ، این عدم مساوات را به صورت گستردهترى بیان مىكند، مىفرماید: « أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوى نُزُلاً بِما كانُوا یَعْمَلُونَ ؛ اما آنها كه ایمان آوردند و عمل صالح انجام دادند باغهاى بهشت جاویدان از آن آنها خواهد بود .» (سجده 19)
سپس مىافزاید: " این جنّات ماوى ، وسیله پذیرایى خداوند از آنها است ، درمقابل اعمالى كه انجام مىدادند ؛ (نُزُلًا بِما كانُوا یَعْمَلُونَ) " .
تعبیر به " نزل" كه معمولاً به چیزى گفته مىشود كه براى پذیرایى مهمان آماده مىكنند ، اشاره لطیفى است به این جهت كه از مؤمنان در بهشت دائماً همچون میهمان پذیرایى مىشود ، در حالى كه دوزخیان همچون زندانیانى هستند كه هر وقت هوس بیرون آمدن كنند باز گردانده مىشوند ! و اگر مىبینیم در آیه 102 سوره كهف چنین آمده: « إِنَّا أَعْتَدْنا جَهَنَّمَ لِلْكافِرِینَ نُزُلًا : ما جهنم را براى پذیرایى كافران آماده ساختیم .» در حقیقت از قبیل « فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ » است ، كنایه از اینكه بجاى پذیرایى ، آنها را مجازات و بجاى بشارت آنها را تهدید مىكند .
بعضى معتقدند كه" نزل" نخستین چیزى است كه با آن از میهمان تازه وارد پذیرایى مىشود (همان چاى و شربت در زمان ما) بنا بر این اشاره لطیفى است به اینكه جنات ماوى با تمام نعمتها و بركاتش نخستین وسیله پذیرایى از این میهمانان الهى است، و به دنبال آن مواهب در بركات دیگرى است كه هیچكس جز خدا نمىداند!.
تعبیر به" فَلَهُمْ جَنَّاتُ" مىتواند اشاره به این نكته نیز باشد كه خداوند باغهاى بهشت را عاریتى به آنها نمىدهد ، بلكه براى همیشه به آنها تملیك مىكند ، به گونهاى كه هرگز احتمال زوال این نعمتها ، آرامش فكر آنها را بر هم نمىزند .
و در آیه بعد به نقطه مقابل آنها پرداخته مىگوید : « وَ أَمَّا الَّذِینَ فَسَقُوا فَمَأْواهُمُ النَّارُ كُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعِیدُوا فِیها وَ قِیلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذِی كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ ؛ اما كسانى كه فاسق شدند و از اطاعت پروردگارشان بیرون رفتند جایگاه همیشگى آنها آتش دوزخ است .» (سجده 20)
« آنها براى همیشه در این جایگاه وحشتناك زندانى و محبوسند به گونهاى كه : هر زمان بخواهند از آن خارج شوند آنها را باز مىگردانند ؛(كُلَّما أَرادُوا أَنْ یَخْرُجُوا مِنْها أُعِیدُوا فِیها) »
و به آنها گفته مىشود :« بچشید عذاب آتشى را كه پیوسته انكار مىكردید ؛ (وَ قِیلَ لَهُمْ ذُوقُوا عَذابَ النَّارِ الَّذِی كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ) »
بار دیگر در اینجا مىبینیم كه عذاب الهى در برابر" كفر و تكذیب" قرار گرفته و ثواب و پاداش او در برابر" عمل".
نتیجه گیری:
این نکته نهایی را می توان از این آیات در یافت کرد که ؛" ایمان" به تنهایى كافى نیست ، بلكه باید انگیزه بر عمل باشد ، اما " كفر" به تنهایى براى عذاب كافى است هر چند عملى همراه آن نباشد .
آمنه اسفندیاری
بخش قرآن تبیان
منابع:
1- تفسیر نمونه، ج 17
2- تفسیر مجمع البیان
3- تفسیر روح المعانى
