با سوره سجده بیشتر آشنا شویم
سوره سجده به حكم آنكه از سورههاى" مكى" است ، خطوط اصلى سورههاى مكى یعنى بحث از " مبدء" و " معاد" و " بشارت" و " انذار" را قویّاً تعقیب مىكند .
روی هم رفته در سوره سجده به ، چند بخش جلب توجه مىكند :
1- قبل از هر چیز سخن از عظمت قرآن ، و نزول آن از سوى پروردگار عالمیان ، و نفى اتهامات دشمنان از آن است .
2- سپس بحثى پیرامون نشانههاى خداوند در آسمان و زمین ، و تدبیر این جهان دارد .
3- بحث دیگرى پیرامون آفرینش انسان از " خاك" و " آب نطفه" و " روح الهى" و اعطاى وسائل فراگیرى علم و دانش ، یعنى چشم و گوش و خرد از سوى خداوند به او مىباشد .
4- بعد از آن از رستاخیز و حوادث قبل از آن یعنى مرگ و بعد از آن یعنى ، سؤال و حساب و کتاب سخن مىگوید .
5 ـ بحثهاى مؤثر و تكان دهندهاى از بشارت و انذار دارد و مؤمنان را به " جنة المأوى " نوید مىدهد و فاسقان را به عذاب آتش تهدید مىكند .
6 ـ به همین مناسبت اشاره كوتاهى به تاریخ بنى اسرائیل و سرگذشت موسى (علیه السلام) و پیروزیهاى این امت دارد .
7- و باز به تناسب بحث بشارت و انذار اشارهاى به احوال گروهى دیگر از امتهاى پیشین و سرنوشت دردناك آنها مىكند .
8- بار دیگر به مسئله " توحید و نشانههاى عظمت خدا" باز مىگردد و با " تهدید دشمنان لجوج " سوره را پایان مىدهد .
به این ترتیب هدف اصلى سوره ، تقویت مبانى ایمان به مبدء و معاد و ایجاد موج نیرومندى از حركت به سوى تقوا ، و بازدارى از سركشى و طغیان و توجه به ارزش مقام والاى انسان است كه مخصوصاً در آغاز حركت اسلام و در محیط مكه فوق العاده لازم بوده است .
* عذاب نزدیك چیست ؟
« وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ مِنَ الْعَذابِ الْأَدْنى دُونَ الْعَذابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ ؛ و البتّه ما غیر از آن عذاب بزرگتر (در قیامت) از عذاب نزدیك (در این دنیا) به آنان مىچشانیم، تا شاید به سوى خدا باز گردند.» (سجده 21)
عذاب دنیا ، هم نزدیك است و هم كوچك . عذاب آخرت، هم دور است و هم بزرگ . طبق قاعده، باید در برابر كلمهى « ادنى » كلمهى « ابعد » به كار رود ولى نمىتوان گفت: قهر خدا دور است ، لذا به جاى كلمهى « ابعد » وصف « اكبر » آمده است .
از طرف دیگر امكان داشت به جاى كلمهى « ادنى» كلمهى «اصغر» بیاید تا با كلمهى «اكبر» مناسب باشد ولى نمىتوان قهر خدا را كوچك شمرد ، لذا در یك جا كلمهى «ادنى» به كار رفته و در یك جا كلمه «اكبر» .
رسول خدا (صلى اللَّه علیه و آله) فرمودند : " مراد از «الْعَذابِ الْأَدْنى»، مصیبتها ، بیمارىها و رنجهایى است كه انسان در دنیا به آن گرفتار مىشود . " (تفاسیر نور الثقلین و كنز الدقائق)
پیامهای آیه :
1ـ یكى از سنّتهاى الهى ، گرفتار كردن گنهكار براى توبه است : « وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ ... لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ»
2ـ در تربیت ، همیشه و همه جا ، محبّت كارساز نیست ، گاهى برخورد تند و قهر لازم است : «الْعَذابِ الْأَدْنى»
3ـ عذاب آخرت از همهى عذابهاى دنیوى بزرگتر است : «الْعَذابِ الْأَكْبَرِ»
4ـ تلخىهاى دنیوى باید زنگ بیدار باش و زمینهى توبه قرار گیرد : «لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ» (راه بازگشت براى خلافكاران نیز باز است.)
5ـ تلخىهاى دنیوى ، با عدل الهى ، منافاتى ندارد ، زیرا بر اساس حكمت و براى اصلاح مردم است : «وَ لَنُذِیقَنَّهُمْ ... لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ»
6ـ در تربیت ، احتمال تأثیر كافى است و یقین لازم نیست : «لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ»
7ـ با چشیدن عذابهاى دنیوى ، بازهم بازگشت خلافكاران از گناهان خود اجبارى نیست : «لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ»
* كفّار، منطق ندارند !
« أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ ؛ آیا مىگویند: (پیامبر) قرآن را به دروغ ساخته؟ بلكه آن همان حقّ منحصر بفرد است كه از طرف پروردگارت مىباشد تا قومى را كه قبل از تو هیچ هشدار دهندهاى برایشان نیامده بود بترسانى، تا شاید هدایت یابند.» (سجده 3)
« نَذِیرٍ»، از « انذار» به ترساندن همراه با آگاهى گفته مىشود ، كه همان هشدار است .
سؤال :
با این كه قرآن مىفرماید : «وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلا فِیها نَذِیرٌ ؛ هیچ امّتى بدون پیامبر نبوده است » (فاطر، 24) ، پس چگونه این آیه مىفرماید : قبل از تو هیچ پیامبرى براى مردم مكّه نیامده بود ؟
پاسخ :
تا قبل از اسلام ، ساكنان جزیرة العرب و مردم مكّه متشكّل نشده و به صورت امّت در نیامده بودند و پراكنده و متفرّق زندگى مىكردند .
برداشت هایی از آیه :
1ـ نقل شبهات دینى و سخنان باطل ، براى ردّ آن مانعى ندارد : «أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ»
2ـ تكذیب قرآن ، شیوهى دائمى كفّار است : «أَمْ یَقُولُونَ» ولى شما حقّ را بگویید و از هدایتشان مأیوس نشوید : «لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ»
3ـ كفّار، منطق ندارند و از حربهى تهمت استفاده مىكنند : «افْتَراهُ»
4ـ در برابر تلاش مخالفان براى تضعیف حقّ ، باید حقّ و پیروان حقّ را تقویت كرد : «بَلْ هُوَ الْحَقُّ»
5ـ سرچشمهى حقّ ، خداست : «الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ»
6ـ خداوند به شخص رسول اكرم (صلى اللَّه علیه و آله) عنایت خاص دارد : «رَبِّكَ»
7ـ از اهداف اصلى بعثت انبیا ، انذاز مردم است : «لِتُنْذِرَ»
8ـ آشنایى با گذشتهى مخاطبان ، براى مبلّغ لازم است : « لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِكَ»
9ـ انذار ، براى هدایت است : «لِتُنْذِرَ ... لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ»
10ـ تنها كتاب و پیامبر براى هدایت انسان كافى نیستند ، این خود انسان است كه باید زمینه و استعداد هدایت را در خود به وجود آورده و آن را انتخاب و اختیار كند : «لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ»
«أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ بَلْ هُوَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذِیرٍ مِنْ قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ یَهْتَدُونَ؛ آیا مىگویند: (پیامبر) قرآن را به دروغ ساخته؟ بلكه آن همان حقّ منحصر بفرد است كه از طرف پروردگارت مىباشد تا قومى را كه قبل از تو هیچ هشدار دهندهاى برایشان نیامده بود بترسانى، تا شاید هدایت یابند»
* برخى دلها حاصلخیز نمىشود!
« أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّا نَسُوقُ الْماءَ إِلَى الْأَرْضِ الْجُرُزِ فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً تَأْكُلُ مِنْهُ أَنْعامُهُمْ وَ أَنْفُسُهُمْ أَ فَلا یُبْصِرُونَ ؛ آیا ندیدند كه ما آب را به سوى زمین بى گیاه مىرانیم، پس به وسیلهى آن گیاهان را مىرویانیم تا چهار پایانشان و خودشان از آن بخورند؟ پس آیا نمىبینند؟» (سجده 27)
كلمهى «جرز» به زمین كویرى گفته مىشود كه ریشهى گیاه در آن قطع شده باشد .در آیهى 26 ، هلاكت سركشان نشانهى قدرت الهى و در این آیه آبادى زمین شمرده شده است .
پیامهای آیه :
1ـ شیوهى تربیتى قرآن این است كه از تحوّلات طبیعى براى هدایت مردم استفاده مىكند : «أَ وَ لَمْ یَرَوْا» ...
2ـ حركت ابرهاى پر آب و بارش باران در مناطق دور از دریا تصادفى نیست ، بلكه با ارادهى حكیمانهى خداوند است : «أَنَّا نَسُوقُ الْماءَ»
3ـ زمین با آب حاصلخیز مىشود ؛ «فَنُخْرِجُ بِهِ زَرْعاً» امّا برخى دلها با آن همه آیات عبرتآموز حاصلخیز نمىشود ! «أَ وَ لَمْ یَهْدِ لَهُمْ»
4ـ در بهرهگیرى مادّى ، حیوانات بر انسانها مقدّمند ؛ «أَنْعامُهُمْ وَ أَنْفُسُهُمْ» (حیوانات بیشتر مىخورند ، راحتتر مىخورند ، پختن و شستن و پوست كندن نیز ندارند!)
5ـ اگر انسان بصیرت نداشته باشد ، چه بهتر كه نامش بعد از چهار پایان برده شود؛ «أَنْعامُهُمْ وَ أَنْفُسُهُمْ أَ فَلا یُبْصِرُونَ»
6ـ از نظام بارش باران و رویش گیاهان ، ساده نگذرید ؛ «أَ فَلا یُبْصِرُونَ»
آمنه اسفندیاری
بخش قرآن تبیان
منابع:
1- تفسیر نور ، ج 9
2- تفسیر نمونه ، ج17
3- تفسیر نور الثقلین
4- تفسیر كنز الدقائق
