هشتمین امام و هشت شاگرد برجسته

سال ??? ه.ق امامت در شرایطی به حضرت امام رضا علیه السلام منتقل شد که پدرشان حضرت امام کاظم علیه السلام سالیانی را در زندان هارون عباسی محبوس بودند. این حبس موجب شده بود که نشر معارف شیعی از منبع اصلی آن، دچار وقفه شود. حضرت امام رضا علیه السلام توانستند در همان جایگاه پدران خود در مسجد النبی صلی الله علیه وآله وسلم نشسته به تفسیر قرآن، فتوای فقهی و تربیت شاگردان بپردازند. پس از مرگ هارون به دلیل اختلاف داخلی شدید میان مامون و امین عباسی که منتهی به کشته شدن امین گردید، فرصت مناسب تری برای امام رضا علیه السلام پدیدار شد تا با استفاده از فضای به وجود آمده، کار علمی بیشتری انجام دهند.

به طور کلی زندگی حضرت امام رضا علیه السلام به دو بخش مدینه و طوس تقسیم می شود. در مدینه و قبل از آنکه طوس به اجبار مامون عباسی محل اقامت ایشان شود، علاوه بر راویان بزرگی که تحت نظرشان تربیت شدند، شاگردانی در دیگر رشته های علمی نیز وجود داشته اند. شاگردانی که زمینه فعالیت علمی آنان دایره گسترده ای را شامل می شد و از متخصصین در علم کلام و مناظره با مخالفین تشیع تا دانش آموختگانی در زمینه طب، نجوم، ادب و شعر را دربرمی گرفت. برخی از این شاگردان به تالیف کتاب، تربیت شاگرد و انتقال معارف به دیگر بلاد اسلامی پرداختند و توانستند با معارفی که از محضر امام هشتم علیه السلام آموخته بودند، خود در سطح کلان منشاء اثر شوند. اضافه بر این گروهی از این شاگردان، با عرضه احادیث موجود به محضر امام علیه السلام کار پالایش این احادیث با نظر ایشان را سامان دادند.

در طوس هم که امام رضا علیه السلام به عنوان ولیعهد مامون معرفی شدند، با استفاده از این حاشیه امن توانستند ضمن گفتگو با علمای بزرگ تمام ادیان و مذاهب مطرح در آن دوره، قدرت منطق وحی و حقانیت آخرین فرستاده پروردگار را به نمایش گذارده خود را به عنوان داناترین فرد بشناسانند. هرچند این مناظرات با حسن نیت مامون عباسی همراه نبود و سعی وی ناتوان جلوه دادن ایشان بود، اما فرصت استثنائی به وجود آورد تا علویان هم با امنیت به ترویج معارف و عقاید شیعی بپردازند و هم به خاطر پیروی از امامی که تمام عالمان آن روز در برابرش سر تسلیم فرود آوردند، سرافراز گردند.

در ادامه، گزارشی از هشت تن شاگرد حضرت امام رضا علیه السلام را که هر یک به شیوه ای خاص در زمینه نشر معارف تشیع نقش مهمی ایفا کرده اند، ملاحظه می کنید.

?) ابراهیم بن هاشم قمی

اهل کوفه بوده است و نامش را در زمره شاگردان و اصحاب حضرت امام رضا و حضرت امام جواد علیهما السلام آورده اند. ایشان علاوه بر آنکه خود از عالمان بلند آوازه شیعه بوده، کاملا مورد اعتماد دانشمندان پس از خود هم محسوب می شود تا جایی که فقط در کتاب "کافی" حدود سی بار از وی روایت نقل شده است.

ایشان که افزون بر آموختن در محضر دو امام معصوم علیهماالسلام شاگرد راوی بزرگی چون "یونس بن عبدالرحمان" نیز بوده، در کتب رجالی به عنوان اولین فردی شناخته می شود که دانش روایی راویان عراق را به قم منتقل نمود طوری که باعث شکوفایی مدرسه قم و ری گردید. نشر علوم اهل بیت علیهم السلام در شهرهای مهم ایران آن روزگار، موجب ظهور محدثین و راویان سرشناسی شد. از سوی دیگر به دلیل آن که جو اجتماعی و حکومت، به شکل مستقیم در اشاعه علوم دینی تاثیرگذار است، زیستن "ابراهیم" در ایران تحت حکومت "آل بویه" به وی کمک شایانی نمود. نام برخی از بزرگان نامی که از مدرسه او بیرون آمدند، چنین است:

علی بن ابراهیم (فرزند ایشان) صاحب تفسیر؛ محمد بن یعقوب کلینی صاحب کتاب "کافی"؛ علی بن حسین بن بابویه (پدر شیخ صدوق) و ابن قولویه (استاد شیخ مفید) (?)

محدث قمی می نویسد: از اموری که بر بزرگی ایشان دلالت دارد آن است که ادعیه و اعمالی که در مسجد سهله به جا آورده می شود و علما درستی آن را پذیرفته اند، از نظر سند به "ابراهیم بن هاشم" منتهی می شود (?).

او را از نظر تعداد روایاتی که نقل کرده، بی نظیر دانسته اند و این عدد را حدود ???? مورد شمرده اند (?). فعالیت علمی ایشان تنها نقل روایت و پرورش شاگرد نبوده، بلکه تالیفاتی هم برای ایشان ذکر شده که برخی از آن عبارت است از: کتاب "النوادر" و کتاب "قضایا امیرالمومنین علیه السلام".

?) احمد بن محمد بن عیسی

نویسندگان کتب رجال از ایشان به عنوان "شیخ القمیّین" و فقیه قم یاد کرده اند. شیخ طوسی نام وی را در لیست اصحاب سه امام، حضرت رضا، حضرت جواد و حضرت هادی علیهم السلام، ثبت کرده و درگذشتش را در عصر غیبت صغری دانسته است (?).

به سهولت می توان ایشان را از جمله پایه گذاران مکتب حدیث در حوزه قم نامید. "احمد بن محمد بن عیسی" در تشخیص احادیث صحیح صاحب سبک بوده و در مورد نقل احادیث به شدت احتیاط می کرده است. همین رویه از سوی وی در مورد سایر راویانی که به قم مهاجرت می کردند، دیده می شود تا جایی که هر راوی را که از راویان ضعیف حدیث نقل می کرده، از قم اخراج می نموده و اجازه نشر آنچه را منطبق بر موازین نمی دانسته، نمی داده است (?). در این راستا می توان به ماجرای رخ داده میان او و "احمد بن محمد بن خالد برقی" اشاره کرد. برقی که خود از شاگردان امام رضا، امام جواد و امام هادی علیهم السلام بوده، به قم می رود. در آن زمان ریاست حوزه قم در دست "احمد بن محمد بن عیسی" بوده است. وقتی "برقی" شروع به نقل حدیث می کند، رئیس حوزه وی را به جرم نقل احادیث ضعیف از قم تبعید می کند. جالب اینجاست "احمد بن محمد بن عیسی" که در مکتب امامت پرورش یافته و به زیور آزادگی آراسته بوده وقتی متوجه اشتباه خود درباره "برقی" می شود، وی را با احترام به قم بازمی گرداند و وقتی او از دنیا می رود، خود با پای برهنه در تشییع پیکر وی شرکت می کند (?).

از جمله کتب ایشان کتاب "النوادر" است. در این کتاب که نسخه خطی آن در کتاب آستان قدس رضوی نگهداری می شود، چنین عبارتی به چشم می خورد: یقول عبدالله علی بن موسی الرضا... « بنده خدا علی بن موسی الرضا چنین می گوید...».

?) علی بن مهزیار اهوازی

پدر ایشان، در ابتدا مسیحی بود ولی بعد اسلام آورد اما خود وی از دانشمندان سرشناس و فقهای برجسته است. "علی بن مهزیار" ابتدا خدمت حضرت امام رضا علیه السلام رسید و در محضر ایشان علم آموخت و نقل روایت کرد. تربیت پذیری این راوی و تلاشش موجب شد که پس از شهادت امام رضا علیه السلام، در شمار راویان خاص حضرت امام جواد علیه السلام درآید و به مقام وکالت ایشان و سپس وکالت حضرت امام هادی علیه السلام برسد.

در تواریخ از وی به عنوان یکی از پارسایان اهل عبادت یاد شده، طوری که نوشته اند: هنگام طلوع خورشید به سجده می رفت و سربرنمی داشت تا برای هزار نفر از برادران دینی خود همانطور که برای خویش دعا می نموده، دعا کند.

برای ایشان حدود ?? کتاب شمرده اند، از جمله: الجامع، حروف القرآن، الانبیاء و البشارات (?).

شرح بیشتر در مورد زندگی وی را در نامه نگاری هایی که میان ایشان و حضرت امام جواد علیه السلام انجام می شده، پی می گیریم؛ نامه هایی که از جلالت شأن و جایگاه ویژه اش نزد ائمه علیهم السلام حکایت می کند. به عنوان نمونه جواد الائمه علیه السلام در یکی از این نامه ها می نویسند:

یا علی! خداوند جزای نیکو به تو عنایت فرماید، و تو را بهشت خویش جای دهد، و تو را از خواری در دنیا و آخرت رهایی بخشد، و با ما محشورت فرماید. یا علی! من تو را در نصحیت به مردم و طاعت خدا و خدمت به خلق و اکرام و انجام واجبات آزمودم، پس اگر بگویم مانند تو ندیدم راست گفته ام. خداوند تو را ساکن مراتب اعلای بهشت فرماید. زحمات و خدمات تو در سرما و گرما و شب و روز برما پوشیده نیست، از خدا می خواهم هنگامی که همه مردم را در قیامت محشور می کند تو را به رحمتی که مورد رشک مردم باشد، بپوشاند که او شنونده دعاست (?).

?) احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی

از مردم کوفه و جزو یاران ویژه حضرت امام رضا و حضرت امام جواد علیهماالسلام بوده است. وی نزد این دو امام علیهماالسلام بسیار ارجمند و محترم بوده و به مرتبه بالایی در فقاهت دست یافت طوری که همه دانشمندان شیعه فقاهت ایشان را پذیرفته و او را مورد اطمینان و وثوق کامل می دانند (?).

این داستان از نزدیکی وی به حضرت امام رضا علیه السلام خبر می دهد، خود "بزنطی" می گوید:

خدمت حضرت رضا علیه السلام بودم که شب فرا رسید. به ایشان عرض کردم: اجازه می دهید بروم؟ حضرت علیه السلام فرمودند: شب شده، نزد ما بمان، آنگاه به خادم منزل دستور دادند که بستر خود ایشان را در اتاقی برای من بگستراند. وقتی به آن اتاق رفتم، به خود گفتم: من کجا و خانه ولی خدا؟ من کجا و خوابیدن در بستر امام علیه السلام؟ همین که این افکار به ذهنم آمد، امام رضا علیه السلام مرا صدا زدند و فرمودند: ای احمد! روزی امیرمومنان علیه السلام به عیادت صعصعة بن صوحان رفتند. پس از عیادت به صعصعه فرمودند: ای صعصعه! عیادت مرا مایه فخر خود بر قومت قرار مده، برای خداوند تواضع پیشه کن تا خداوند تو را بلندمرتبه سازد (?). تکریم امام علیه السلام از "بزنطی"، راهنمایی و توجه به پرورش روحی وی آنهم به شکل غیر مستقیم و استناد به رفتار امیرالمومنین علیه السلام از نکات برجسته این ماجراست.

بزنطی کتابی در فقه به نام "الجامع" تالیف نمود که احادیث آن از دیرباز مورد توجه فقهای شیعه است. "بزنطی" در سال ??? ه.ق درگذشت.