اسرار انجمن مخفی

راوی داستان، «بهاء»، پزشک فرنگ رفته ای است که پس از اتمام تحصیل به توصیه میرزا عازم مدرسه خان شده است تا به امر طبابت مردم نیازمند بپردازد.

مدرسه علمیه ای که بهاء ساکن آن شده است بر طبق وقف نامه واقف مدرسه- یحیای مکی- اداره می شود. این وقف نامه رازآلود که به صورت کتاب در اختیار ساکنان و طلاب مدرسه قرار دارد، منشاء تفسیرهای گوناگون و گاه متضاد بین طلاب مدرسه شده است. بهاء به دنبال تفسیر حقیقی این کتاب رازگونه است و دراین مسیر با نحله های فکری مختلفی در درون مدرسه برخورد می کند.

میرزا نیز که خود مجتهد تمام عیاری است که بعد از قتل شیخ فضل الله توسط مشروطه خواهان ،مورد هتک حرمت قرار گرفته و اکنون از مدرسه فاصله گرفته است، یکی از مفسران وقف نامه است. هر چند که تفسیر میرزا با تفسیر دیگران متفاوت است.

با نزدیکی محرم بساط تعزیه و شبیه خوانی در حیاط مدرسه گسترده می شود. به قول بهلول-خادم مدرسه- احتمالا خود شاه هم در مراسم تعزیه شرکت خواهد کرد. بهاء برای اجرای نقش یحیای مکی که روایت حادثه عاشورا را بر عهده دارد، انتخاب می شود.

روز موعود فرا می رسد و نقش آفرینان تعزیه بدون اینکه یکدیگر را بشناسند، مقابل هم رجز خوانی می کنند.بهاء غرق نقش یحیای مکی شده است و سعی در فهم راز او و ارتباط آن با وادی تف دارد. در حین اجرای تعزیه ناگهان اتفاق مهمی می افتد… اتفاقی که شاید تفسیر حقیقی وقف نامه یحیای مکی در آن نهفته است…بهاء وارث حقیقتی بزرگ می شود…!»

داستان انجمن مخفی در کنار همه زیباییهای هنری و ادبی ، مفاهیم عمیقی چون انقلاب عاشورا، نهضت مشروطیت، تعدد قرائت های دینی، فلسفه تاریخ و… را مورد بازخوانی دوباره قرار می دهد و خواننده را در رسیدن به مکاشفه معرفتی نسبت به موضوعات فوق یاری می دهد.هر چند در مورد درونمایه این اثر ادبی سخن بسیار است، اما بطور خلاصه می توان موارد ذیل را از نظر گذراند:

نیمه پنهان مشروطیت: دوران مشروطیت و حوادث تلخ و شیرین آن بی شک یکی از نقاط عطف تاریخ ایران است.شناخت عمیق حوادث این دوران و ریشه یابی و آسیب شناسی اتفاقات سیاسی و اجتماعی این دوره هرچند در پژوهش های تاریخی به وفور مورد بررسی قرار گرفته است،اما به جرات می توان گفت در حوزه داستان و رمان چنین رویکردی سابقه و مصداق قابل قبولی نداشته است.

«انجمن مخفی» از این منظر بسیار ارزشمند است، زیرا که به خوبی توانسته مفاهیم سیاسی و اجتماعی مشروطیت را مورد کنکاشی عمیق قرار دهد. خواننده «انجمن مخفی» در بستر جذاب حوادث داستان، به آرامی و بدون اینکه خستگی مطالعه تاریخ را تحمل کند، تاریخ مشروطیت را در فضایی داستانی تجربه می کند. تجربه جدیدی که شیرینی و لذت آن خواننده را تا پایان کتاب همراهی می کند!

فلسفه عاشورا: قیام عاشورا یکی از ارکان اساسی فرهنگ تشیع را تشکیل می دهد. در طول تاریخ تفسیرها و قرائت های گوناگون و گاه متضادی از فلسفه و ماهیت این قیام مطرح شده است. گاه تفسیری صرفا سیاسی و انقلابی و گاه قرائتی کاملا عاشقانه و عارفانه!

می توان گفت همه این تفسیرها و برداشت ها در این داستان امکان ظهور و بروز داشته اند و خواننده همراه با شخصیت داستان با آنها و استدلال و منطقشان روبرو می شود. از بهلول و محمد علی گرفته تا میرزا و جناب کمال همه ادعای تفسیر تاریخ و فلسفه عاشورا را دارند و البته روشن است که تفسیرهای متعدد از چنین حادثه عظیمی خود به خود قرائت های متعدد از دین  را نیز به دنبال خواهدداشت.

هرچند بحث «تعدد قرائت های دینی» موضوع جدیدی نیست، اما پرداخت داستانی به آن امر مبارک و جدیدی است که احمد شاکری با پشتوانه سواد عمیق حوزوی و تسلط به عناصر داستانی به خوبی از عهده آن برآمده است.

نقش روحانیت: نقش روحانیت و حوزه های علمیه در تاریخ ایران بر کسی پوشیده نیست. اما نقد منصفانه و واقعی عملکرد روحانیت در دوره های مختلف تاریخی و شناخت جریانهای فکری حاکم بر حوزه، موضوعی است که کمتر به آن توجه شده است. علل این کوتاهی هرچه باشد، اعتقاد مردم به تقدس روحانیت بی تاثیر در آن نیست.

احمد شاکری در این کتاب کوشیده بدون وارد شدن به بحث های پوچ سیاسی و تاریخی، مواضع روحانیت را در دوران مشروطیت بررسی و ریشه یابی کند. میرزا طرفدار مشروطه مشروعه است و رهرو راه شیخ فضل الله. در طرف مقابل علمایی هستند که از مشروطه خواهان متجدد حمایت می کنند.

هرچند که در طول داستان هیچ نامی از ایشان برده نمی شود.بخشی از روحانیت هم اصولا اعتقادی به ورود در عرصه سیاست ندارند و مشغول دینداری بی طرفانه خود هستند.به نظر می رسد عدم تبیین کامل « رابطه دین و سیاست» یکی از مشکلات مهم جامعه مذهبی و روحانیت زمان مشروطیت بوده است.مشکلی که شاید جامعه امروز ما هم به نوعی درگیر آن است!

جریان تاریخ: یکی از شعارهای مهم مکتب ما عبارت است از«کل یوم عاشورا کل ارض کربلا»!

این جمله زیبا در نگاه اول فریادی است برای یادآوری حماسه عاشورا و کربلا. اما فراتر از آن حقیقتی در این جمله نهفته است که به قول شهید آوینی: «…نومید مشو که تو را نیز عاشورایی است و کربلایی که تشنه خون توست…».

به نظر بنده زیباترین و عمیق ترین نکته این کتاب تفسیر داستانی عمیق و عالمانه ای است که از این شعار مهم نمایش داده است. بهاء هم چون میرزا و او هم چون یحیای مکی به دنبال عاشورای خویش است. از این منظر است که عاشورا و کربلا نه یک حادثه تاریخی بلکه حقیقتی جاری در همه زمان و مکان است.

خواننده کتاب در رجز خوانی و گفتگوهای نقش های تعزیه عاشورا، غرق لذت و حیرت می شود، چرا که نمی تواند تشخیص دهد گفتگوی قدسی و جوهرچی جزو متن تعزیه است یا مجادله و مباحثه خودشان! شلاق ابن سعد بر سر قدسی فرود می آید و زینب بر جوهرچی نهیب می زند! زمان و مکان در هم می آمیزند و نقش های تعزیه و شخصیت های کتاب در هم می ریزند!

بهاء همان یحیای مکی می شود و میرزا همان…؟!

بی شک این داستان زیبا می تواند در رسیدن به معرفتی جدید درباره نهضت حضرت اباعبدالله الحسین و فهم رابطه بین ما و این منشور سرخ مفید باشد.

بخش کتاب‌خوانی تبیان

منبع: سایت اینترنتی کتاب