کاشیکاری هفت رنگ و خلق بنایی شگرف
مسجد شیخ لطف‌الله (ساخته شده در 1602– 1619 میلادی) یکی از مسجدهای تاریخی و شناخته شده شهر اصفهان است. این مسجد شاهکاری از معماری و کاشیکاری قرن یازدهم هجری است به فرمان شاه عباس اول در مدت هیجده سال بنا شده و معمار و بنای مسجد استاد محمدرضا اصفهانی بوده است.
مسجد شیخ لطف الله
تزئینات کاشیکاری آن در داخل از ازاره‌ها به بالا همه از کاشی‌های معرّق پوشیده شده است. باستان‌شناسان خارجی در مورد عظمت معماری این مسجد گفتهاند: «به سختی می‌توان این بنا را محصول دست بشر دانست».
شیخ لطف‌الله جبل‌عاملی، پدر زن شاه عباس اول و از علمای بزرگ شیعه در لبنان امروزی بود که به دعوت شاه در اصفهان اقامت گزید. این مسجد به منظور تجلیل از مقام او و برای تدریس و نمازگزاری وی احداث شد.
این مسجد با مساجد دیگر تفاوت‌هایى دارد.این بنا یك مكان عمومى نبوده و بیشتر به منظور استفاده خصوصى بهره بردارى شده است. بنابراین داراى صحن و مناره نیست
مسجد شیخ لطف الله یکی از زیباترین آثار تاریخی اصفهان در ضلع شرقی میدان نقش جهان و مقابل عمارت عالی‌قاپو واقع شده. شماری از کاشیکاری‌های معرق درون و بیرون گنبد و کتیبه‌های خط ثلث آن به خط علی‌رضای تبریزی عباسی است.
این مسجد به علت اینکه نه دارای مناره است و نه دارای شبستان ورودی (حیاط) و همچنین ورودی آن پله می‌خورد، غیر طبیعی است. نبود شبستان و صحن ورودی، به مقتضیات تقارنی میدان نقش جهان (قرار گرفتن مسجد رو به روی عمارت عالی‌قاپو) حذف شده و در نهایت منجر به این مسئله شده‌است که نتوان صحنی یا حیاطی رو به قبله برای نمازگزاری، برای آن طراحی کرد.
سر در معرق آن تا پایان سال 1011 هجری ساخته و پرداخته شده واتمام ساختمان و تزئینات آن در سال 1028 هجری بوده‌است.
کتیبه سر در آن به خط ثلث علیرضا عباسی و مورخ به سال 1012 هجری است، معمار و بنای مسجد استادمحمدرضا اصفهانی بوده‌است که نام او در داخل محراب زیبای مسجد در دو لوحه کوچک به این شرح ذکرشده: عمل فقیر حقیر محتاج برحمت خدا محمدرضا بن استاد حسین بنا اصفهانی. خطوط و کتیبه‌های داخل مسجد کار علیرضا عباسی خطاط بسیار مشهور زمان شاه عباس و باقر بنا خوشنویس گمنام آن عصر است که نمونه خط ثلث او با خط علیرضا عباسی برابری می‌کند.
مسجد شیخ لطف الله از ابنیه تاریخی بسیار مشهور است که تزئینات کاشیکاری آن در داخل از ازاره‌ها به بالا همه از کاشی‌های معرّق پوشیده شده‌است و داخل و خارج گنبد بی مانند آن نیز که از زیباترین گنبد‌های جهان به شمار می‌رود از کاشی‌های معرّق نفیس پوشیده شده‌است. باستان‌شناسان خارجی عظمت معماری این مسجد را ستوده‌اند.
تجلیل از شیخ
شیخ لطف‌الله از علمای بزرگ شیعه از مردم میس و از اهالی جبل عامل یعنی لبنان امروزی بوده‌است که به دعوت شاه عباس اول در اصفهان اقامت گزید و به منظور تجلیل از او این مسجد برای تدریس و نمازگزاری وی اختصاص داده شد و نام مسجد مزبور به شیخ لطف‌الله از همین جهت است .سبک معماری این بنا به شیوه اصفهانی است.
گنبد مسجد
گنبد مسجد شیخ لطف الله یکی از چند گنبد یک پوششی زمان صفویه است. بلندی آن تا آن اندازه است که بتواند در کنار میدان خود نمایی کرده و بر آن فضا مسلط باشد. خمیدگی گنبد از نقطه برآمدگی بزرگ، ناگهان به سمت داخل گراییده و راس گنبد را تشکیل داده است و این فشار زیاد را دیوارهای قطور مسجد تحمل می‌کند. دیوارهای مسجد شیخ لطف الله، برای تحمل سنگینی و فشار گنبد، قطور ساخته شده‌اند، به طوری که در قسمت پنجرهها قطر آن به یک متر و هفتاد سانتیمتر و در قسمت‌های اصلی به بیش از دو متر هم میرسد.
کاشیکاری مسجد
در ساختمان و تزئین اژدرهای سردر و جلوخان و همچنین سکوهای طرفین سردر، مرمرهای بسیار خوب به کار رفته و بقیه قسمت‌های جلوخان و سردر با کاشی های خشتی الوان و معرق زینت یافتهاند. در این تزئینات نقوش هندسی، گل و بوته، طاووس و همچنین کتیبه هایی به چشم می‌خورد که به خط خوش نسخ و نستعلیق نوشته شده‌اند.
نقوش و رنگهای به کار رفته در کاشیکاری استادانه گنبد مسجد، از زیباترین کاشیکاری های موجود در معماری ایران است. نور درون مسجد از پنجرههای مشبکی که در جوانب گوناگون ساقه گنبد ساخته شده‌اند تامین میشود. پرتوی که از این پنجرهها به درون مسجد میتابد، علاوه بر ایجاد روشنایی کافی، خود به خود نمایشگر فضای روحانی بناست. ساقه گنبد با کاشی‌هایی آبی رنگ و نقوش گل و بوته و کتیبهای از کاشی‌های معرق، شامل چند سوره کوتاه از قرآن، تزیین شده است.
به دلیل عظمت معمارى و تاریخى این بناى مذهبى ایران، تمبر مشتركى با نقش این بنا و اثرى تاریخى از چین منتشر شده است.
محراب مسجد
محراب مسجد زیبای شیخ لطف الله از نظر آنوبانینی؛ از شاهکارهای بی‌نظیر هنر معماری و از زیباترین محراب‌های مساجد اصفهان است. این محراب با کاشیکاری معرق و مقرنس‌های بسیار دلپذیر تزیین شده است. درون محراب دو لوح وجود دارد و در اطراف محراب، کتیبه‌های دیگری دیده میشود ی آنها روایاتی از پیامبر اکرم و امام ششم شیعیان امام جعفر صادق نقل شده است. اشعاری نیز بر کتیبه‌های ضلع های شرقی و غربی به چشم می‌خورد که احتمالا سراینده آنها شیخ بهایی، عارف دانشمند و شاعر بزرگ دوره صفوی است.
نکته‌ای که محققین و پژوهشگران و سیاحان بر آن متفق القولند اختصاصی بودن مسجد شیخ لطف الله و جلوگیری از ورود اغیار به آن است. این نکته را استثنایی بودن مسجد یعنی عدم وجود صحن و مناره که در تمامی مساجد اسلامی جزء لاینفک بنا است تأیید می‌کند. شاید به همین دلیل است که جهانگردان اروپایی عصر صفوی که هر بنایی را با کنجکاوی و موشکافی بازدید کرده‌اند کمتر از این مسجد مطلب نوشته‌اند.
وجه تسمیه مسجد
درباره وجه تسمیه مسجد شیخ لطف الله باید گفت که؛ شیخ لطف الله اصلا از مردم میش از قرای جبل عامل یعنی جبل لبنان حالیه بوده و خاندان او همه از فقهای امامیه بودهاند. به مناسبت سعی بی اندازه پادشاهان صفوی در ترویج احکام مذهب تشیع و تشویق و اکرام فقهای آن، شیخ لطف الله نیز مانند جمع کثیر دیگری از علمای بحرین و جبل عامل، از موطن خود به قصد ایران عازم شد. ابتدا در مشهد مقدس اقامت گزید و تا تاریخ فتنه ازبکان و دست یافتن ایشان بر مشهد در آن شهر مقیم بود. سپس از شر ایشان به قزوین پناه جست و در آنجا به کار تدریس مشغول شد. شاه عباس او را از قزوین به اصفهان آورد و در سال 1011 ه.ق. در جنب میدان نقش جهان مدرسه و مسجدی را که هنوز هم به نام او شهرت دارد به عنوان محل تدریس، اقامت و امامت وی پی نهاد. البته انجام این کار تا 1028 هجری طول کشید.
ویژگیهای مسجد
از ویژگیهای مسجد؛ چرخش 45 درجه‌ای است که از محور شمال به جنوب نسبت به محور قبله دارد. این گردش که در اصلاح معماران سنتی ایران «پاشنه» نامیده می شود چنان ماهرانه صورت گرفته که به هیچ وجه، توجه بیننده را جلب نمی‌کند. این چرخش باعث شده تا بازدید کننده پس از گذشتن از مدخل تاریک و بعد از عبور از راهرو طویل متصل به آن به فضای اصلی و محوطه زیر گنبد وارد شود.
در دو طرف مسجد سكوهاى بزرگ مرمرین با عظمتى قرار دارد و در جلو آن حوض زیبایى وجود داشته كه همیشه لبریز از آب بوده است. این حوض در اواخر دوره قاجاریه خراب شد. باستان شناسان یك راه زیرزمینى كه از مسجد شیخ لطف الله به عمارت عالى قاپو كشیده شده بود كشف كردند ولى هنوز دلیل ساخت آن مشخص نشده است. دیوارهاى مسجد به خاطر تحمل فشار گنبد قطور ساخته شده‌اند به طورى كه به یك متر و هفتاد سانتى متر و در قسمت‌هاى اصلى به بیش از دو متر مى‌رسند. سطح داخلى گنبد را ستاره‌هاى بسیار بزرگ و فراوانى به رنگ زرد طلایى با طرح پیچك‌هاى در هم گره خورده تزئین كرده است.
این مسجد با مساجد دیگر تفاوت‌هایى دارد. این بنا یك مكان عمومى نبوده و بیشتر به منظور استفاده خصوصى بهره بردارى شده است. بنابراین داراى صحن و مناره نیست در حالى كه در تمامى مساجد ایران این دو مشخصه مشاهده مى‌شود و گنبد آن بر خلاف گنبدهاى دیگر كه از كاشیكارى‌هایى به رنگ فیروزه‌اى ساخته شده‌اند، از زمینه كرمى به رنگ نخودى طراحى شده است كه رگه‌هاى آبى سیر نیز در آن به كار رفته است.
از عجیب‌ترین هنرهاى به كار رفته در این مسجد كه نشان دهنده ذوق و سلیقه معماران ایرانى است، حل مشكل قبله است، پروفسور آرتور اپهام پوپ ایرانشناس معاصر و مشهور آمریكایى در این زمینه نوشته است: «چون مسجد در ضلع شرقى میدان واقع است و خواه ناخواه در ورودى مسجد به سمت شرق میدان خواهد بود، اگر بنا بود مسجد را نیز به همین جهت مى‌ساختند، كار جهت یابى از لحاظ قبله مختل مى‌شد. در اینجا با ایجاد یك راهرو كه از ابتداى مدخل مسجد به سمت چپ و سپس به سمت راست مى‌چرخد، بر این مشكل فائق آمده‌اند؛ یعنى اگر چه ساختمان مسجد در مشرق است و از نماى خارجى آن چنین بر مى‌آید كه دیوار جبهه آن در جهت شمال به جنوب است لیكن در همین دیوار محراب بنا شده كه به سوى قبله است و وقتى به ارزش این هنر معمارى پى مى‌بریم كه در بیرون مسجد هیچ اثرى از كجى و زاویه به چشم نمى‌خورد اما به مجرد ورود ناچاریم قبول كنیم كه صحن نسبت به نماى خارجى پیچش دارد در صورتى كه گنبد كوتاه مسجد به علت مدور بودن جهت یا زاویه مخالفى نشان نمى‌دهد.»
استاد محمدرضا اصفهانى معمار مسجد شیخ لطف الله در علم هندسه و نقوش تبحر داشته است. با نگاهى به طراحى كلى بنا، میزان تبحر او در علم هندسه و معمارى نمایان مى‌شود. كتیبه‌هاى بسیار زیباى خط ثلث كه تعدادى از آنها، به دست تواناى علیرضا تبریزى عباسى نوشته شده زیبایى مسجد را صد چندان كرده است.
معمارى كه در بناهاى اصفهان به كار رفته به دلایل متفاوت از جمله پایتخت بودنش در دوره هاى سلجوقى و صفوى بسیار مورد اهمیت واقع شده است و به دلیل اینكه مسجد هویت معنوى مسلمانان است معماران براى طراحى مساجد توجه خاصى نشان مى‌دادند و تمامى ذوق و سلیقه خود را به كار مى‌بردند تا یك اثر جاودانه از خود به جاى بگذارند. مسجد شیخ لطف الله نیز از این امر مهم مستثنى نیست چنانچه پروفسور پوپ در مورد این مسجد نوشته است: «كوچكترین نقطه ضعفى در این بنا دیده نمى‌شود، اندازهرها بسیار مناسب، نقشه طرح بسیار قوى و زیبا و به طور خلاصه توافقى است بین یك دنیا شور و هیجان و یك سكوت و آرامش باشكوه كه نماینده ذوق سرشار زیباشناسى بوده و منبعى جز ایمان مذهبى و الهام آسمانى نمى تواند داشته باشد.»
همچنین به دلیل عظمت معمارى و تاریخى این بناى مذهبى ایران، تمبر مشتركى با نقش این بنا و اثرى تاریخى از چین منتشر شده است.
بخش هنری تبیان
