سنگ باران خبرچین‌های کاهنان
بنا به فرمایش خداوند در قرآن ، یکی از طرق حفظ آسمان از صعود شیاطین به وسیله گروهی از ستارگان است که "شهب" نامیده می‌شود.
آیاتی چند از قرآن به مسأله "استراق سمع شیاطین و جنیان" از محفل فرشتگان آسمان و راندن آن‌ها از این محفل قدس و اسرارهای نهان خبر می‌دهد .
إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ ثَاقِبٌ مگر آن‌ها که در لحظه‌ای کوتاه برای استراق سمع به آسمان نزدیک شوند، که «شهاب ثاقب» آن‌ها را تعقیب می‌کند!(صافات/10)
شهاب در اصل به معنی شعله‌ای است که از آتش افروخته زبانه می‌کشد، و به شعله‌های آتشینی که در آسمان به صورت خط ممتد دیده می‌شود نیز می‌گویند. می‌دانیم این‌ها ستاره نیستند، بلکه شبیه ستارگانند، قطعات سنگ‌های کوچکی هستند که در فضا پراکنده‌اند، و هنگامی که در حوزه جاذبه زمین قرار گیرند به سوی زمین جذب شوند، و بر اثر سرعت و شدت برخورد آن‌ها با هوای اطراف زمین مشتعل و برافروخته می‌شوند.(تفسیر نمونه)
در مورد چگونگی استراق سمع شیاطین و رانده شدن آن‌ها با شهاب‌ها، برخی مفسران وجوهی را ذکر کرده‌اند.
آن وجوه، بر این نظریه مبتنی است که افلاکی زمین را احاطه کرده و فرشتگانی در آن‌ها ساکناند و آن فلک‌ها دارای درهایی است که تنها از آن طریق می‌توان به افلاک نفوذ کرد و در آسمان اوّل گروهی از فرشتگان وجود دارند که در دست‌هایشان شهاب‌هایی است که با آن، شیاطینِ استراق سمع کننده را هدف قرار می‌دهند.
امروزه بطلان نظریّه افلاک آشکار شده است، بنابراین، احتمال دارد این‌گونه بیانات قرآنی از باب مَثَل باشد که در آن، حقایق خارج از حسّ، به‌صورت محسوس بیان شده تا برای انسان‌ها قابل فهم باشد و مقصود از آسمانی که مسکن فرشتگان است جهانی ملکوتی است و مقصودِ آیات این است که هرگاه شیاطین برای شنیدن سخنان فرشتگان به آن عالم ملکوتی نزدیک شوند تا اسرار هستی و حوادث آینده را کشف کنند با نور ملکوت که شیاطین تحمّل آن را ندارند رانده می‌شوند یا منظور این است که هرگاه شیاطین قصد مشتبه ساختن حق را داشته باشند، فرشتگان آن‌ها را به وسیله حق می‌رانند. مؤیّد این کلام آن است که خداوند قبل از این آیات، ابتدا به ملائکه وحی سوگند یاد کرده (صافّات /1-3 ،37 ) و به حفظ وحی به وسیله فرشتگان اشاره نموده است1: «و حِفظـًا مِن کُلِّ شَیطـن مارِد» (صافّات/37،7) و بیان داشته که شیاطین از شنیدن سخنان ملأ اعلی که همان فرشتگان گرامی هستند منع شده‌اند و از هر سو هدف قرار گرفته و به عقب رانده می‌شوند: «لا یَسَّمّعونَ إِلَی المَلإ الأعلی و یُقذَفونَ مِن کُلِّ جَانِب» (صافّات/37،8)
درباره هدف شیاطین از استراق سمع، از ظاهر روایات دو هدف استفاده می‌شود:
1. برای ایجاد اشتباه و تردید بین اهل زمین، درباره وحی آسمانی و کلام پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله).
مؤیّد این مطلب، سخن امام‌صادق (علیه السلام)است که فرمود: ... شیاطین از استراق سمع منع شدند تا در روی زمین، چیزی از خبرهای آسمانی که شبیه وحی است نباشد و در آنچه از جانب خداوند برای مردم آمده اشتباه واقع نشود.2
2. برای خبر رسانی به کاهنان.
مؤیّد این مطلب نقل ابن‌عباس است که گفت: شیاطین داخل آسمان می‌شدند و اخبار آن را به کاهنان می‌رساندند. سپس کاهنان دروغ‌هایی را به آن افزوده و برای مردم زمین بیان می‌کردند.3
از امام‌صادق(علیه السلام)5 و برخی دیگر از ابن‌عباس نقل کرده‌اند که در زمان جاهلیت، هریک از کاهنان شیطانی را در استخدام خویش داشت که در مکانی از آسمان می‌نشست و خبرهای مربوط به حوادث آینده را استراق سمع می‌کرد و کاهن را از آن آگاه می‌ساخت و کاهن آن‌ها را برای مردم افشا می‌کرد. زمانی که عیسی (علیه السلام)به نبوت مبعوث شد شیاطین از سه آسمان و زمانی که پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)مبعوث شد از همه آسمان‌ها ممنوع شدند
بعثت و استراق سمع شیاطین
غالب مفسران بر این عقیده‌اند که پس از بعثت پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله)هیچ‌یک از شیاطین و جنّیان راهی به سوی آسمان و شنیدن اخبار فرشتگان ندارند و بر اساس آیات قرآن، شیاطین از شنیدن اخبار آسمان‌ها منع شده‌اند: «إِنَّهُم عَن السَّمعِ لَمعزُولُون» (شعراء/26،212) و اگر یکی از شیاطین یا جنیان بخواهد سخنان فرشتگان را استراق سمع کند، با شهاب رانده می‌شود: «و أَنّا لَمَسنَا السَّماءَ فَوَجدنـها مُلِئَت حَرَسًا شَدیدًا و شُهُبًا» (جنّ/72،8)، «و لَقَد جَعَلنا فِی‌السّماءِ بُروجًا و زین‌ها لِلنّـظِرین و حَفِظنـهامِن کُلِّ شَیطـن رَّجیم إِلاّ مَن استَرقَ السَّمعَ فَأتبَعَه شِهابٌ مُبینٌ» (حجر/15،16ـ18)
درباره این موضوع که آیا شیاطین پس از سوخته شدن به وسیله شهاب‌ها کشته می‌شوند یا فقط برخی از اعضایشان می‌سوزد، میان مفسران اختلاف است4 و در مورد اینکه آیا پیش از بعثت راه آسمان‌ها برای شیاطین و جنیان باز بود یا نه، دو نظریه وجود دارد:
1. بسیاری از مفسران بر این باورند که پیش از بعثت یا پیش از میلاد پیامبراکرم(صلی الله علیه وآله) شیاطین و جنیان می‌توانستند به آسمان رفته، گفتوگوی فرشتگان را بشنوند: «و أَنّا کُنّا نَقعُدُ مِنها مَقـعِدَ لِلسَّمعِ فَمَن یَستَمِعِ الأنَ یَجِد لَه شِهابًا رَصَدًا» (جنّ/72،9)، چنان‌که برخی مفسران از امام‌صادق(علیه السلام)5 و برخی دیگر از ابن‌عباس 6 نقل کرده‌اند که در زمان جاهلیت، هریک از کاهنان شیطانی را در استخدام خویش داشت که در مکانی از آسمان می‌نشست و خبرهای مربوط به حوادث آینده را استراق سمع می‌کرد و کاهن را از آن آگاه می‌ساخت و کاهن آن‌ها را برای مردم افشا می‌کرد. زمانی که عیسی (علیه السلام)به نبوت مبعوث شد شیاطین از سه آسمان و زمانی که پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله)مبعوث شد از همه آسمان‌ها ممنوع شدند و در صورت استراق سمع با شهاب‌ها رانده می‌شدند. گفته شده که اصل شهاب‌ها پس از بعثت حادث نشده است، بلکه راندن شیاطین به وسیله آن‌ها پس از بعثت صورت گرفته است.7در برخی روایات نیز آغاز ممنوعیت نفوذ به آسمان‌ها و رانده‌شدن شیاطین به وسیله شهاب‌ها، در شب میلاد پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)دانسته شده است.8
در تفسیرقمی آمده است: پس از میلاد پیامبر(صلی الله علیه وآله)جنیان نزد کاهنان آمده، اخباری را که پیش از میلاد شنیده بودند برای آن‌ها بازمی‌گفتند و کاهنان با استفاده از آن اخبار به پیشگویی می‌پرداختند.9
2. نظریه دیگر آن است که شیاطین هیچ‌گاه، حتی پیش از بعثت به آسمان راه نداشتند; برخی با استناد به آیات 17ـ18 حجر/15 این مطلب را که پیش از بعثت هر کاهنی شیطانی داشت که اخبار آسمان را به رایش می‌آورد افسانه‌ای دروغین خوانده و گفته‌اند: شیاطین به هیچ وجه نمی‌توانند به آسمان برسند و «شهاب مبین» در آیه، کنایه از این است که شیاطین، کوچک‌تر از آناند که گفته‌های فرشتگان را استراق سمع کنند.10
برخی دیگر گفته‌اند: آیاتی مانند ؛ صافّات/8 ،37 دلالت دارد که شیاطین، پیش از بعثت نیز راهی به آسمان نداشتند; ولی آیه 9 جنّ/72 دلالت دارد که برخی از جنیان قبل از بعثت به آسمان راه داشته، سخنان فرشتگان را می‌شنیدند. جمع بین این دو دسته آیات آن است که بگوییم: پیش از بعثت، رفتن شیاطین به آسمان‌ها و شنیدن خبرهای آسمان به وسیله آن‌ها ممنوع بود; ولی جنیان مؤمن به ویژه رسولانشان می‌توانستند به آسمان بروند. آن‌ها در آسمان مکان‌های ویژه‌ای داشتند که در آنجا نشسته و به سخنان ملائکه گوش می‌دادند. سپس با آن سخنان، قوم خود را انذار می‌کردند; ولی پس از بعثت برای محافظت وحی قرآنی از اشتباه و ختم رسالت و کفایت قرآن برای جنیان و بی‌نیاز شدن آنان از سخنان فرشتگان، آسمان‌ها پر از فرشتگان نگهبان شد و راه آن به کلی، چه برای شیاطین و چه برای جنیان، اعم از مؤمن و کافر بسته شد. مؤیّد این گفتار، کلام جنیان مؤمن پس از بعثت است که گفته‌اند: و اینکه [با این اوضاع] ما نمی‌دانیم آیا اراده شرّی درباره اهل زمین شده یا پروردگارشان خواسته‌است آنان را هدایت کند. (جنّ/72،10)11
برخی مفسران بر این عقیده‌اند که پیش از بعثت نیز در آسمان‌ها نگهبانانی از فرشتگان بودند که شیاطین را با شهاب‌ها می‌راندند; ولی پس از بعثت، شمار نگهبانان آسمان بیشتر و محافظت از اخبار آسمانی شدیدتر شد.12
فرآوری: شکوری
بخش قرآن تبیان
[1]. المیزان، ج17، ص124ـ125.
[2]. الاحتجاج، ج2، ص219; كنزالدقائق، ج13، ص477.
[3]. تفسیر قرطبى، ج10، ص9.
[4]. مجمع‌البیان، ج6، ص510; تفسیر قرطبى، ج10، ص9.
[5]. الاحتجاج، ج2، ص219; كنزالدقائق، ج13، ص478; البرهان، ج3، ص334.
[6]. مجمع البیان، ج6، ص510; تفسیر قرطبى، ج10، ص9; تفسیر‌بیضاوى، ج3، ص364.
[7]. مجمع‌البیان، ج10، ص556; المیزان، ج20، ص43.
[8]. الامالى، ص360; كنزالدقائق، ج13، ص477ـ478; البرهان، ج3، ص334; روح‌البیان، ج4، ص450.
[9]. تفسیر قمى، ج2، ص410.
[10]. الكاشف، ج4، ص470.
[11]. الفرقان، ج29، ص178ـ179.
[12]. مجمع البیان، ج10، ص556.
