در مورد بعد برجسته زندگی علامه شهرستانی كه همان بعد فكری، علمی و تألیف و نشر كتاب‌ها و آثار بی‌شمار اوست، پژوهشگران عرب معاصر تحلیل‌ها و بررسی‌ها و كتاب‌هایی نوشته‌اند و انتشار یافته است؛ در اینجا فقط به نكته‌ای كه مرحوم علامه آقا شیخ آقا بزرگ تهرانی در «دائرة المعارف» ارزشمند خود «نقباء البشر» آورده است، اشاره می شود.
علامه آقا بزرگ تهرانی می‌نویسد:
«شهرستانی آثار پربهای بسیاری دارد. او درباره بسیاری از علوم اسلامی و در زمینه‌های مختلف، آثاری به نظم و نثر، از خود به‌یادگار گذاشته است.» علامه تهرانی در موسوعه پرارج دیگر خود «الذریعه الی تصانیف الشیعه» به نقل از فهرستی كه خود علامه شهرستانی برای وی فرستاده است، اسامی دهها كتاب و رساله و بحث علمی ـ تاریخی، فرهنگی را ذكر نموده است كه بخشی از آنها به زبان عربی منتشر شده و تعدادی از آنها به زبانهای مختلف، از جمله: فارسی، انگلیسی، هندی، اردو و تركی و غیره ترجمه و انتشار یافته است.
بعضی از كتاب‌های فوق را چند نفر ترجمه و منتشر ساخته‌اند؛مثلاً كتاب المعارف را نخست مرحوم مهدی حاج سراج انصاری از شاگردان برجسته علامه شهرستانی ترجمه نمود و سپس آقای غلامرضا خلیقی به برگردان آن پرداخت كه در قم چاپ شد و «ما هو نهج‌البلاغه» را نخست شیخ ضیا‌ءالدین در عراق ترجمه نمود و بعدها مرحوم سید عیسی اهری در قم ترجمه کرد. و همچنین كتاب «الهئیة و الاسلام» را چند نفر ترجمه كرده‌اند كه در عراق و ایران انتشار یافته است.
فقیه مصلح جهان اسلام بیش از صد کتاب، رساله و مقاله به رشته تحریر درآورده است و از ایشان به یادگار مانده است که برخی از آنها به شرح زیر می باشند:
1.المحیط(بالغ بر8 جلد که در تفسیر قران کریم به رشته تحریر درآمده است)
2.حجة الاسلام(خلاصه تفسیر المحیط می باشد)
3.تفسیر سوره واقعه
4.سراج المعراج(در باب بررسی آیات معراج)
5.رساله ذوالقرنین
6.المعارف العالیه للمدارس العراقیه
7.توحید اهل التوحید
8.فلسفة الاستکمال و اصولها
9.الفارق فی الفرق الاسلام
10.الرد علی البابیه
11.حکمة الاحکام
12.مواقع النجوم فی تحقیق سماء الدنیا و الرجوم
13.ذنیة الکواکب فی هیئة الافلاک و الثواقب
14.نهضة الحسین علیه السلام
15.سیرة خیر البشر، سیره پیامبر اکرم(ص)
16.ما هو نهج البلاغه
17.الجان و الجن
18.اسلام برهمی
19.الهیئة و الاسلام
و دهها کتاب و مقاله دیگر که شمارش آنها از حوصله این نوشتار بیرون است
اهمیت كتاب «الهئیة و الاسلام» بر هیچ دانشمندی پوشیده نیست، علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در كتاب معروف الذریعه، درباره این كتاب می‌نویسد: «سید هبت الدین در این كتاب خود به استخراج مبانی هیئت جدید از ظواهر قرآن و حدیث اقدام نموده و در سال 1327 هـ تالیف آن را به پایان رسانید و در 1328 هـ به چاپ رسید و به علت نیاز زمان، به سرعت مورد استقبال و توجه قرار گرفت. علامه شهرستانی در این كتاب، نخست مسائل فلكی را از دیدگاه دانشمندان پیشین و سپس از نظر هیئت بطلمیوسی و سرانجام از منظر علم هیئت جدید مورد بحث قرار داده و دیدگاه اسلام را،با استفاده از كتاب و سنت و قرآن و حدیث بیان داشته است.»
در واقع می‌توان گفت كه نام سید هبت الدین شهرستانی با نام كتاب «اسلام و هیئت»قرین شده و هنگامی كه اسم هبت الدین شهرستانی را می‌آوریم،به طور طبیعی نام كتاب اسلام و هیئت به ذهن تبادر می‌كند كه در آن،همانطور كه علامه تهرانی اشاره نموده است در ارائه توافق علم جدید با استدلال به آیات و احادیث در مسئله گیتاشناسی و دلالت اكتشافات علمی جدید در مسئله اسرار جهان هستی و كائنات آسمانی، موفق بوده است. این كتاب به محض انتشار،در سراسر جهان اسلام با استقبال عمیق و گسترده‌ای روبرو گردید و دفتر علامه شهرستانی دهها نامه و شعر و تقریظ درباره اهمیت این كتاب،از دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان، شرقی و غربی،عرب و عجم، دریافت نمود.
این كتاب چندین بار و به قلم شخصیت‌های معروفی چون:محمدباقر میرزا خسروی، فرماندار غرب ایران (در سال 1329ق)، استاد دكتر محمود شهابی (در سال 1340ق) و استاد اسماعیل فردوس فراهانی (در سال 1356ق) به فارسی ترجمه شده و بعضی از آن ترجمه‌ها در همان شصت و هفتاد سال پیش، چاپ و منتشر شده‌اند؛ اما ترجمه جدیدی كه اخیراً صورت گرفته و حداقل اضافاتی به مقدار نصف مجموع مطالب چاپ اول را دارد،از روی آخرین متن عربی كتاب به عمل آمده و دهها پاورقی مبسوط و مشروح در توضیح مطالب مؤلف محترم و با توجه به آخرین اكتشافات علمی در زمینه نجوم و آسمان‌شناسی، همراه عكس‌های جدیدی توسط ما به آن افزوده شده، که در مجموع، ترجمه و اصل كتاب به كلی متفاوت از ترجمه‌ها و چاپ‌های پیشین شده و شكل كامل‌تر و جدید‌تری به خود گرفته است.
این كتاب كه در زمان خود،یكی از مهمترین كتاب‌ها محسوب می‌شد ـ امروزه باید به عنوان عرضه «بخشی از تاریخ علم هیئت» از دیدگاه یك عالم بزرگوار اسلامی، به علاقه‌مندان علم هیئت محسوب گردد. مراجعه به پاورقی‌ها و توضیحات در بعضی از مسائل مطرح شده در كتاب و دقت در چگونگی و شگفت‌انگیز بودن این اطلاعات و داده‌های جدید، به خوبی روشن می‌سازد كه در عصر ما، برای بررسی علم هیئت از دیدگاه اسلام، تألیف كتاب جدیدی، با همكاری دانشمندان علوم اسلامی و پژوهشگران دانش‌های گونا‌گون، لازم و ضروری است .
منابع:
1. کتاب هبت الدین شهرستانی.
2.سایت استاد خسروشاهی.
تهیه: گروه حوزه علمیه
