فرزند قرآن در مهجوریت

"نهج البلاغه" آئینه‌ایست شفاف در نمایاندن رخسار زیبای خالقش یعنی امیرمؤمنان. اگرچه که در شناخت آن وجود اکمل کافی نیست. این مجموعه زیبا و نفیس كه روزگار از كهنه كردن آن ناتوان است و گذشت زمان و ظهور افكار و اندیشه های نوتر و روشن تر بر ارزش آن افزوده، منتخبی است از خطابه ها و دعاها، وصایا، نامه ها و  جمله های كوتاه مولای متقیان علی (ع) كه بوسیله سید شریف رضی در حدود هزار سال پیش گردآوری شده است.

نهج البلاغه مرهمی است بر دردهای جانكاه بشریت.

نهج البلاغه داروی مؤثری است بر تلطیف روح انسان ها و مبارزه با خشونت ها.

نهج البلاغه اثری است به درخشندگی آفتاب، به لطافت گل، به قاطعیت صاعقه، به غرش طوفان و برق، به تحرک امواج، به بلندی ستارگان دوردست بر اوج آسمان ها.

نهج البلاغه در حقیقت فرزند قرآن است.

این مجموعه زیبا و نفیس كه روزگار از كهنه كردن آن ناتوان است و گذشت زمان و ظهور افكار و اندیشه ای نوتر و روشن تر بر ارزش آن افزوده، منتخبی است از خطابه ها و دعاها، وصایا، نامه ها و  جمله های كوتاه مولای متقیان علی (ع) كه بوسیله سید شریف رضی در حدود هزار سال پیش گردآوری شده است.

او از نظر خودش آنهایی كه از جنبه بلاغت برجستگی خاصی را داشته اند انتخاب كرده، از اینرو این منتخب را نهج البلاغه نام نهاد. كلمات امیرالمؤمنین (ع) از قدیم ترین ایام با دو امتیاز همراه بوده است. 1- فصاحت و بلاغت 2- همه جانبه بودن (چندی بعدی بودن) توأم شدن ایندو با هم سخن علی (ع) را در حد اعجاز قرار داد و به همین جهت سخن علی (ع) در حد واسط كلام مخلوق و كلام خالق قرار گرفته «فوق كلام المخلوق و دون كلام الخالق» ¹

نهج البلاغه به اقرار اغلب دانشمندان و نویسندگان و ادبای حتی معاصر غیر شیعی عرب، زیباترین متن عرب است.

سخنانی كه از نظر ادبی در اوج زیبایی و از نظر فكر در عمق بسیار و از نظر اخلاق سرمشق و نمونه است،

در آن عباراتی هست كه هر خواننده ای اقرار می كند كه در بشریت نظایر این عبارات وجود ندارد.

"نهج البلاغه" آئینه‌ایست شفاف در نمایاندن رخسار زیبای خالقش یعنی امیرمؤمنان.اگرچه که درشناخت آن وجود اکمل کافی نیست. بنابر نقل مسعودى آن مورخ بزرگ شیعی درجلد دوم"مروج الذهب" فقط عدادخطبه های منقوله از آنحضرت در منابع از چهارصد و هشتاد هم میگذرد در صورتیکه تمام خطبه‌هاى گردآوری شده درنهج‌البلاغه توسط سیدرضى که مردى ادیب،وسخن شناس بود و لاجرم در انتخاب این سخنان بیشتر به جنبه‌هاى فصاحتى وبلاغتى اش توجه داشته و عنوانش را هم“نهج‌البلاغه”نهاد تنها دویست و سى و نه خطبه است.و بعنوان نمونه بخش دیگری از جملات حکمی و روایات آنحضرت را درکتب روائی معتبری چون"غررالحکم" و"بحارالانوار" و "وسائل الشیعه" و....میتوان یافت.

«ما مفتخریم كه كتاب نهج البلاغه كه بعد از قرآن بزرگترین دستور زندگی مادی و معنوی و بالاترین كتاب رهایی بخش بشر است و دستورات معنوی و حكومتی آن بالاترین راه نجات است، از امام معصوم ماست.»  (امام خمینی «ره»)

جذابیت و گیرایی نهج البلاغه

نهج البلاغه همه جا در مسیر آزادی انسانها گام بر می دارد. آزادی از زنجیر اسارت هوا و هوس های سركش، از زنجیر اسارت ستمگران خودكامه، طبقات مرفه پرتوقع، جهل و بی خبری، كه انسان را به لذت و بدبختی می كشاند، و هشدار می دهد كه هر جا نعمت های فراوانی روی هم انباشته است حقوق از دست رفته ای در كنار آن به چشم می خورد.

و عجیب است که کسی در دلش دغدغه های عرفانی باشد و تنی به آب معرفت اقیانوس نهج البلاغه نزند جذبه های عرفانی نهج البلاغه چنان است كه ارواح تشنه را با زلال خود آن چنان سیراب و مست می كند كه نشئه شراب طهورش را به لرزه می اندازد ، لرزه ای دردناک و در عین حال لذت بخش.

در عرصه سخن فصیح و بلیغ است واقعا فوق بشری است نهج البلاغه را از هر بعدی نگاه کنیم برتریش هویدا است و از دیگر امتیازات سخنان امام علی (ع) این است كه محدود به زمینه خاصی نیست در شرح اسماء و صفات الهی به چهره یک فیلسوف مجسم می شود كه فقط از توحید سخن گفته، در خطبه جهاد، فرمانده و افسر شجاع و دلاوری را می بینیم كه دقیقترین تاكتیك ها را تشریح می كند. در مسند حكومت و رهبری راه وصول به یک آرامش اجتماعی و سیاسی و نظامی را با پخته ترین عبارات بیان می كند و در مسند درس و اخلاق عباراتی محكم، عمیق و نافذ برای سالكان می گوید كه مرد وارسته ای چون "همام" پس از شنیدن آن صیحه ای می زند و نقش زمین می شود.

چرا از نهج البلاغه دوریم؟!

ما كه چنین گنجی در خانه داریم چرا تهی دستیم؟ ما كه چنین چشمه زلال و گوارا و جوشنده ای در دسترس داریم چرا تشنه ایم؟ ما كه دارای این میراث بزرگ اسلامی هستیم چرا  دست به سوی دیگران دراز می كنیم؟ و پاسخی جز این ندارد كه: نهج البلاغه را نشناخته ایم و بر ارزش واقعی این مجموعه بزرگ واقف نگشته ایم.

و عجیب این كه نهج البلاغه در دیار خویش در میان شیعیان علی (ع)، حتی در حوزه های علمیه شیعه غریب و تنهاست. همچنانكه خود علی (ع) غریب و تنهاست. بدیهی است اگر محتویات كتابی و یا اندیشه ها و احساسات و عواطف شخصی با دنیای روحی مردمی سازگار نباشد، این كتاب یا آن شخص در عمل تنهاست و بیگانه می ماند و هر چند نامشان با هزاران تجلیل و تعظیم برده شود.

شیوه انس و بهره‎مندی از نهج البلاغه:

بدون تردید داشتن تعهد و احساس نیاز دردمندانه برای كار، برخورداری از اخلاص و نیت پاک، توكل همه جانبه به خدا، ایمان داشتن به هدف، دارا بودن پشتكار و شكیبایی و بردباری در جریان كار، انسان را وادار می‎كند كه به دنبال پیدا كردن راههای هدایت و نجات و رسیدن به كمال و عزت باشد، در این راستا غنی‎ترین گنجینه الهی و آسمانی قرآن مجید است كه بعد از قرآن نهج البلاغه كه مفسر و متمّم قرآن بوده و به عنوان اخ القرآن شهرت گرفته، بهترین استفاده‎ها و بهره‎مندی از معارف نهج البلاغه را می‎توان برد كه ممكن است در این رابطه روش‎های متعدد و گوناگونی برای بهره‎مندی از نهج البلاغه وجود داشته باشد اما از جمله دو شیوه تاكنون مفید آزموده شده و كارساز بوده است:

1ـ یكی روش فراگیری آزاد كه انسان برای اساس عشق و علاقه خود، كتاب نهج البلاغه را تهیه نماید و به صورت منظم از اوّل تا به آخر آن را مطالعه كند، البته این روش وقتی جواب خواهد داد كه پیش زمینه هایی برای بهره‎گیری از نهج البلاغه فراهم شده باشد مثلاً انسان با برخی علوم نظیر ادبیات عرب، فلسفه، كلام، عرفان اسلامی، تاریخ اسلام تا اندازه‎ای آشنا باشد و در ضمن از شرح‎هایی كه تاكنون برای نهج البلاغه و درباره برخی خطبه‎های آن نگارش یافته است مانند شرح ابن‎میثم بحرانی، شرح ابن‎الحدید، شرح علّامه شوشتری و شرح علّامه جعفری نیز استفاده نماید تا بتواند نكات ظریف و نهفته معارف نهج البلاغه را به‎طور كامل درك كند. (برای اطلاع بیشتر از نحوه استفاده از این روش به منبع ذیل مراجعه شود.) ²

2ـ شیوه دوم كه به‎طور یقین كار آمدتر و مفیدتر خواهد بود آن است كه انسان نهج البلاغه را به عنوان یک متن علمی تخصصی در محضر فردی كه كارشناس معارف نهج البلاغه در محورهای مختلف باشد به‎طور دقیق و منظم تحصیل كند و دوره آموزشی و فراگیری برایش تدارک  ببیند این روش در صورتی بهتر عمل خواهد شد كه در مراكز علمی نظیر حوزه و دانشگاه نهج البلاغه به عنوان متن درسی دانش‎پژوهان قرار داده شود. چنان‎كه در گذشته برخی از بزرگان نه تنها متن نهج البلاغه بلكه بعضی شرح‎های آن را در محضر بزرگان تحصیل می‎كرده‎اند كه از جمله در اجازه نامه‎ای كه فخرالمحققین برای سید حیدر آملی داده آمده است كه سید حیدر آملی از جمله كتاب‎هایی را كه نزد فخرالمحققین فراگرفته است نهج البلاغه و شرح میثم بحرانی به نهج البلاغه بوده است. ³

این مسئله دو نكته اساسی را می‎رساند یكی این كه بزرگان از علمای شیعه در قدیم بر اساس عنایت و اهمیت خاصی كه به نهج البلاغه می‎داده‎اند آن را جزء متون درسی طلاب قرار داده بوده‎اند. و دیگر این كه بهترین روش بهره‎مندی از نهج البلاغه همان است كه نزد متخصصی فن فراگرفته شود.

شاید با خود بگویید این کارها که همه زمان بر و وقت گیر است در پاسخ باید گفت در راه فراگیری نهج البلاغه که از زبان مبارک قرآن ناطق و صاحب سر رسول خداست اگر از جان هم بگذریم هنر نکرده ایم .

شاید در این راه سختی هایی باشد اما در مقابل آن معارف بلند که بدست خواهیم آورد که سعادت هر دو جهانمان را تضمین می کند چیزی نخواهد بود .

حیف است که خود را از خان معرفت نهج البلاغه محروم داریم و در پی خس و خاشاک دنیا عمر بفرساییم و بیراهه بیازماییم .

پی نوشت ها :

1 . ابن‎ابی‎ الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 1، صفحة 24. نشر مكتبة آیة الله مرعشی، قم 1404 ق.

2 . دكتر سید محمد مهدی جعفری، آموزش نهج البلاغه، ج 1، نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سال 1373 ش.

3 . سید حیدر آملی، تفسیر المحیط الاعظم والبحر الخفم، ج 1، صفحة 532، نشر مؤسسه البطاعة و النشر، چاپ اول سال 1414 ق.