نقش روحانیون در نهضت هاى اسلامى
مى دانیم كه گروههاى ذى نفوذ برخلاف احزاب، مستقیماً در به دست گرفتن زمام قدرت و اعمال آن، مشاركت نمىكنند بلكه ضمن خارج ماندن از قدرت بر آن تأثیر می گذارند و به آن فشار وارد مى نمایند. (1) در ایران، بازاریان، روحانیون، اشراف، خوانین و ملاكین بزرگ همواره از عمدهترین گروههاى ذى نفوذ در تاریخ معاصر بودهاند. نقش روحانیون در لغو امتیاز نامهها، انقلاب مشروطه و سقوط محمدعلى شاه، مقاومت علیه رضاخان (مانند مقاومت در برابر جمهورى خواهى او و واكنش در برابر كشف حجاب)، جریان نهضت ملى و ملى شدن صنعت نفت، واقعه سىام تیر ماه 1331 ه.ش. جریانات سال 1342.ه.ش. و بالاخره انقلاب اسلامى به مراتب بالاتر از نقش احزاب سیاسى در ایران بوده است. (2) روحانیون همواره به عنوان یك گروه ذى نفوذ در ایران، بر صاحبان قدرت فشار مى آوردهاند. موارد آن را به طور فهرست وار بررسى مى كنیم:
1- نهضت تنباكو: حكم تحریم تنباكو از طرف میرزاى شیرازى به لغو این امتیاز انجامید. (3)
2- انقلاب مشروطه:نقش روحانیون به خصوص نقش آیت الله سید عبد الله بهبهانى و آیت الله سید محمد طباطبایى در بسیج توده مردم، واضح تر از آن است كه محتاج توضیح باشد.اما نكته حائز اهمیت این كه اگرچه هدف انقلاب مشروطه برپایى حكومت اسلامى نبوده است، اما نقش روحانیون در آن غیر قابل انكار است.
3- لغو قرار داد 1919 : مرحوم مدرس در این زمینه نقش بسزایى را ایفا كرده است. «سر پرسى كاكس» در این زمینه طى نامهاى به لندن، مرحوم مدرس را در رأس مخالفان قرار داد معرفى مى نماید. (4)
4- مخالفت با جمهورى خواهى رضاشاه: مرحوم آیت الله مدرس، رهبر مخالفان رضا شاه بود.او در این راه، چندین بار مجلس را از اكثریت انداخت. (5) نیكى كدى در این زمینه مى گوید: «كودتاى 1921 رضا شاه كه عمدتاً به وسیله ژنرال آیرونساید بریتانیایى ترتیب یافته بود، سكولار بود و نیروهاى مذهبى فقط در مخالفت با جمهوریخواهى رضاشاه در 1924 م.بود كه اهمیت یافتند. (6) .
5- نهضت ملى شدن صنعت نفت: در این دوره روحانیون را به سه دسته مى توان تقسیم كرد؛ گروه روحانیون به زعامت آیت الله العظمى بروجردى، بیشتر در پى قوام و استحكام امور مذهبى بودند تا امور سیاسى. گروه دوم كه به رهبرى آیة الله كاشانى تا سى تیر ماه 1331 ه.ش. از دكتر مصدق حمایت مىكردند، به مخالفت با او پرداختند و گروه سوم روحانیونى كه تا آخر طرفدار مصدق باقى ماندند. (7)
6- قیام 15 خرداد 1342 و نقش روحانیت در آن.
7- كاپیتولاسیون سال 1343 و نقش امام خمینى (ره) .
8- انقلاب اسلامى و نقش روحانیت در آن.
حاصل بحث فوق این شد كه تا پیروزى انقلاب اسلامى، روحانیون به عنوان یك گروه ذى نفوذ همواره بر حاكمان فشار وارد مىآوردهاند. سبب نفوذ بیشتر روحانیت نسبت به سایر گروههاى ذى نفوذ آن است كه آنها به راحتى مىتوانند اقدام به بسیج مردم نمایند. بنابراین روحانیون تنها مانعى بر سر راه فعالیت سایر گروههاى ذى نفوذ به حساب نمىآمدند بلكه عمدتاً در برهههاى مختلف تاریخى، با بقیه گروهها ائتلاف نموده و با آنان همكارى نزدیكى داشتهاند، به گونهاى كه تفسیر آنان از دین، تسهیل كننده فعالیت همه گروههاى ذى نفوذ بوده است؛ مثل همكارى روحانیون و روشنفكران در پیروزى. روحانیون طرفدار مشروطه، مشروطه را كه از اهداف روشنفكران انقلابى محسوب مى شد، حكومت خداپسند و مطابق با احكام و شریعت پیامبر اكرم (ص) اعلام نمودند، به گونه اى كه آیت الله نایینى از باب دفع افسد به فاسد به آن مشروعیت موقتى بخشید.همچنین در دوره نهضت ملى نفت، همراهى آیة الله كاشانى با دكتر مصدق تا سىام تیر ماه 1331، عامل مهمى در بسیج توده مردم به شمار مى آمده است. در قضیه اصلاحات اراضى، روحانیون به مخالفت با شاه برخاستند و اصلاحات ارضى را خلاف شرع اعلام نمودند. در مورد انقلاب اسلامى نیز صحیح تر آن است كه بگوییم، گروههاى دیگر به روحانیت پیوستند و با آن همكارى كردند. به هر حال نتیجه اى كه از این بحث گرفته مى شود این كه دین و سنت دینى مانعى در راه كاركرد سایر گروههاى ذى نفوذ نبوده، بلكه در برهههاى حساس تاریخ، شاهد ائتلاف روحانیون با سایر گروههاى ذى نفوذ همچون بازاریان و روشنفكران هستیم.
پس از انقلاب اسلامى، روحانیون حكومت را به دست گرفتند و از حالت گروه ذى نفوذ خارج شدند. این بار نقش آنان در تسهیل و یا تجدید فعالیت سایر گروههاى ذى نفوذ مطرح شد. پس از انقلاب اسلامى، گروههاى جدید وابسته به روحانیت ظهور كرده اند و به عنوان گروههاى ذى نفوذ مطرح مىباشند؛ مثلاً انجمنهاى اسلامى را مىتوان از جمله گروههاى دارای نقش مؤثر به شمار آورد كه به طور غیر مستقیم در سیاست دخالت می کنند و قدرت سیاسى را تحت فشار قرار مىدهند.
پىنوشتها:
1- موریس دوورژه، اصول علم سیاست، برگردان از ابوالفضل قاضى، امیركبیر، تهران، 1369، صص 192- 186.
2- حسین تبریزنیا، علل ناپایدارى احزاب سیاسى در ایران، نشر بین الملل، تهران، پاییز 71، صص 322- 321.
3- جلال الدین مدنى، تاریخ معاصر سیاسى ایران، جلد اول، دفتر انتشارات اسلامى قم، بهمن 61، ص 29.
4- اسناد محرمانه وزارت خارجه بریتانیا، ترجمه جواد شیخ الاسلامى، كیهان، تهران، بهار 68، ص 58.
5- سید جلال الدین مدنى، پیشین، ص 109- 108.
6 - MICHAEL BONINE NIKKIE R. KEDDIE, MODERN IRAN :THE DIALECTICS OF CONTINUITY AND CHANGE (NEW YORK :STATE UNIVERSITY OF NEW YORK PRESS, 1981) , P. 28.
7- شاهرخ اخوى، نقش روحانیت در صحنه سیاسى ایران، 1954- 1949، در كتاب هاى جیمزبیل و ویلیام راجرلوس، مصدق، نفس و ناسیونالیسم ایرانى - ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوى و كاوه بیات، نشر نو، تهران، 1368، صص 188- 187.
كتاب انقلاب اسلامى و ریشههاى آن (مجموعه مقالات 2) ص 30
تدوین سمینار انقلاب اسلامى و ریشههاى آن
لینک های مرتبط:
شهادت سید مجتبی نواب صفوی و یارانش
آرامش خاطر امام خمینی رحمة الله علیه (1)
