خواص دارویی گل مغربی

Oenothera biennis

گل مغربی با نام عمومیEvening primrose  که در عربی حشیشه الحمار نامیده می شود، گیاهی است دو ساله به ارتفاع حداکثر تا 5/1 متر که برگ هایی بزرگ، ساده، دندانه دار و با کناره موج دار دارد. اندام هوایی این گیاه پوشیده از تار است. گل ها درشت، قیف مانند و به رنگ زرد روشن هستند که چهار کاسبرگ دارند.

یکی از ویژگی های این گیاه آن است که هر گل چهار پرچم کوتاه و چهار پرچم بلند دارد و دیگر این که کاسبرگ های گل به گلبرگ ها نچسبیده اند و به سمت پایین خمیدگی دارند. همچنین ریشه ی این گیاه، گوشتدار و به رنگ قرمز می باشد.

گل مغربی احتمالا از آمریکای شمالی به دیگر نقاط دنیا راه یافته است و چون گل ها هنگام غروب شکفته می شوند، به گل مغربی معروف شده است. قسمت مورد استفاده ی گیاه اکثرا ریشه و دانه ی آن است. دانه ها حدود 20 درصد روغن دارند که به روغن گل مغربی مشهورند. این گیاه در ایران نمی روید، ولی محصولات روغن آن در فرآورده های مهمی استفاده می شود.

دانه های گل مغربی حاوی 14 درصد روغن ثابت به نام "اوی نینگ پرایم روزاویل" یا OEP است. این روغن 50 تا 70 درصد سیس لینولئیک اسید و 7 تا 10 درصد سیس گامالینولنیک اسید(GLA) در خود دارد. گل مغربی در شرایط سنی و آب و هوایی مختلف دارای مقادیر مختلفی از  GLA است. همچنین در این گیاه ترکیب سیس 6 و 9 و 12 اوکتاتری انولیک اسید وجود دارد.

ترکیبات دیگر این گیاه شامل مقادیر کمی اولئیک، پالمتیک و استئاریک اسید، استروئیدها، کامپسترول و بتاسیتوسترول می باشد.

اسیدهای چرب ضروری(EFAS) برای ساخت ساختمان سلول ها و پیش ساخت پروستاگلاندین ها بسیار با اهمیت هستند. پروستاگلاندین ها نیز به نوبه ی خود در تنظیم عمل متابولیسم بدن دخالت دارند. EFAS مواد بیولوژیکی فعالی هستند که قسمتی از چربی های اشباع نشده را تشکیل می دهند. کارشناسان معتقدند که مصرف EFAS در کاهش مشکلات قلبی – عروقی مؤثر است.

با توجه به این که EFAS در بدن ساخته نمی شود و حتما باید از راه غذا آن را تأمین کرد، بنابراین توصیه می شود بین 1 تا 3 درصد از مجموع کالری جذب شده EFAS باشد. سازمان جهانی میزان مصرف EFAS را برای زنان حامله، زنان شیرده و کودکان تا 5 درصد توصیه می کند. تحقیقاتی که بر روی حیوانات انجام شده نشان می دهند که حذف EFAS از غذا باعث نوعی بیماری شبیه اگزما و یا ریزش مو می شود. همچنین تأثیر نامطلوبی بر وی بافت های پیوندی دارد، روند بهبود زخم را کند می کند و باعث کاهش قدرت ایمنی بدن، ناباروری(خصوصا در مردان)، فساد چربی ها در کبد، آسیب های روده ای، به هم خوردن و کاهش تعادل آب بدن و در نتیجه آسیب(آتروفی) غدد برون ریز(بزاقی و اشکی) می شود.

از طرفی چون گل مغربی مقدار زیادی EFAS به خصوص GLA در خود دارد، می تواند در رفع مشکلات فوق مؤثر باشد.

از نظر تئوری GLA می تواند با مصرف EPO در پیش ساخت پروستاگلاندین مستقیما به dLHomo- GLA یا DGLA تبدیل شود. این خاصیت به افرادی که بدن شان نمی تواند سیس لینولئیک اسید را به GLA تبدیل کند یا در جذب سیس لینولئیک اسید اختلال دارند، کمک می کند. GLA  و DGLA و آراشیدونیک اسید در شیر انسان وجود دارند و دارای تأثیرات عمده و ویژه ای هستند.

عوامل گوناگونی مانع تبدیل LA به GLA می شوند که عبارتند از: کهولت سن، بیماری قند، استفاده ی زیاد از مشروبات الکی، غذاهای پُرچرب، کمبود بعضی ویتامین ها و هورمون ها، کلسترول بالا و امراض ویروسی. از طرفی اسیدهای چرب ضروری برای تکامل بافت های بدن، از جمله مغز، بسیار مورد نیاز می باشند؛ مثلا مغز حاوی حدود 20 درصد EFAS است که در کربن شماره 6 غیراشباع هستند. چون میزان تبدیل LA به GLA و DGLA در بدن بسیار کم است، وجود این دو ماده با اسید آراشیدوئیک در شیر انسان که غذای اصلی نوزادان است، اهمیت خاصی دارد.

یک مطالعه بسیار جالب در مور نوزادان نشان داد که فسفولیپیدهای گلبول قرمز نوزادانی که با شیر مادر تغذیه می شوند، بیشتر از نوزادانی است که با شیر خشک تغذیه می شوند. در آزمایش دیگری مصرف مکمل های غذایی حاوی EPO در زنان باردار باعث افزایش چربی و EFAS در شیر آن ها شد. همچنین متابولیت های اسید لینولئیک موجود در شیر انسان می توانند در ترکیب غشاء گلبول های قرمز مؤثر باشند.

مطالعه دیگری نشان داد که مصرف مقدار زیاد LA (حدود 30 تا 40 گرم در روز) تأثیر چندانی در بالا بردن DGLA و یا آراشیدوئیک سرم خون ندارد؛ در حالی که مصرف روزانه حدود 500 میلی گرم (5/0 گرم) GLA می تواند افزایش قابل توجهی در میزان DGLA داشته باشد. در مواردی از جمله مردان میانسالی که دچار سکته قلبی شده اند، بیماران با التهاب پوستی(نوع حساسیتی)، افراد الکلی و زنان مبتلا به سندرم پیش از قاعدگی ممکن است سطح GLA و DGLA پلاسمای آن ها از حد طبیعی کمتر باشد.

بیماری های قلبی و عروقی:

تحقیقات بسیاری نشان داده اند که مصرف LA می تواند کلسترول را کاهش دهد. این در حالی است که GLA 170 بار قوی تر از LA می باشد.

سرطان پستان و بیماری های مربوطه:

آزمایش هایی که روی حیوان انجام شده، نشان داده است که مصرف EPO می تواند در کاهش سرطان پستان مؤثر باشد. این در حالی است که روغن زیتون چنین تأثیری را نشان نداده است.

در یک آزمایش، زنانی که به کیست های عود کننده ی پستان مبتلا بودند، پس از یک سال مصرف EPO، در مقایسه با دارونما، سرعت عود بیماری کمتر شد.

سندرم پیش از قاعدگی (PMS):

بر اساس مطالعات انجام شده با مصرف EPO مشکلات قبل از قاعدگی کاهش می یابد. اگر چه بعضی آزمایش ها نشان می دهند مصرف در بعضی افراد بی اثر بوده است، ولی مجموع تحقیقات تأثیر این ماده را تأیید می کنند.

آرتریت روماتوئید:

مطالعات مختلفی نشان می دهند که مصرف بیش از سه ماه EPO تأثیر مطلوبی در بهبود آرتریت روماتوئید دارد و سفتی عضلات را در هنگام صبح کاهش می دهد. همچنین در بعضی موارد مصرف همزمان آن با داروهای ضدالتهاب باعث کاهش مصرف این داروها شده است.

بیماری MS:

مطالعات گوناگون نشان داده اند که استفاده از رژیم های حاوی LA بهبود مختصری در افراد مبتلا به MS ایجاد می کند؛ زیرا در این گونه افراد ناهنجاری متابولیسم EFA وجود دارد.

التهاب پوستی(حساسیتی) و بیماری های پوستی:

در آزمایش هایی که بر روی التهابات پوستی حساسیتی به روش دوسوکور انجام شده، اثرات GLA مؤثرتر از دارونما بوده است. مصرف GLA در این موارد باعث کاهش شدید خارش و مصرف کورتیکواستروئیدها نیز شده است. در این مطالعه پانزده فرد بزرگسال و هفده کودک به مدت سه هفته روزی دو نوبت و هر نوبت 5/0 گرم EPO مصرف کردند. در تحقیق دیگری 60 بزرگسال و 39 کودک میزان بیشتری EPO مصرف کردند و در یک آزمایش دیگر نیز 52 نفر از سنین 16 تا 64 سال به مدت چهار ماه روزی 5/0 گرم EPO استفاده نمودند که در تمام موارد بهبود اگزمای حساسیتی مشهود بود و خارش، پوسته پوسته شدن، شدت التهاب، شدت بیماری، خشکی و قرمزی پوست کاهش قابل ملاحظه ای یافت.

از طرفی نقص در عمل آنزیمی که LA را به GLA تبدیل می کند، در بیماران مبتلا به التهاب پوستی حساسیتی(اگزما) دیده شده است.

فرآورده های مختلفی از روغن گل مغربی در بازار وجود دارد که باید با توجه به نوع دارو از راهنمای آن ها استفاده کرد. این محصولات بیشتر مکمل غذایی هستند و می توانند هر روز با مقادیر معینی مصرف شوند.

به طور معمول حداکثر میزان استفاده از EPO به عنوان مکمل غذایی، روزانه 4 گرم می باشد که این مقدار حاوی 300 تا 360 میلی گرم GLA است. بعضی منابع مصرف روزانه تا 8 گرم برای بزرگسالان و 4 گرم برای کودکان را بلامانع می دانند.

تاکنون عوارضی از مصرف خوراکی روغن گل مغربی دیده نشده است. از سال 1970 این روغن روزانه 1000 تن در کشورهای مختلف استفاده می شود که تاکنون هیچ شکایتی از عوارض آن گزارش نشده است.

مهم ترین اثرات گزارش شده:

ضد آلرژی، ضد تصلب شرائین، ضد التهاب، ضد سرطان، قابض، ملین، کاهش دهنده ی کلسترول، کاهش دهنده ی پُرفشاری خون، آرام بخش، مغذی(تأمین کننده ی اسیدهای چرب ضروری بدن) و وازودیلاتور(گشاد کننده رگ ها).

توجه:

گرچه بیشتر فرآورده های روغن گل مغربی به صورت خوراکی(کپسول) است، ولی فرآورده ای موضعی این گیاه مانند لوسیون، کرم، پماد و روغن های ماساژ نیز وجود دارد.

دکتر محمد حسین صالحی سورمقی - دکترای تخصصی فارماکوگنوزی

ماهنامه ی دنیای تغذیه

بخش تغذیه و سلامت