اسم مقصور، ممدود و منقوص

اهداف درس:

- آشنایی با اسم مقصور، ممدود و منقوص

- بررسی احکام این اسامی به هنگام مفرد، مثنی و جمع

- بررسی احکام نسبت اسم های مقصور، ممدود و منقوص

یکی از مباحث علم صرف اسم مقصور، ممدود و منقوص و پرداختن به ویژگی های هریک از آن هاست، اکنون می خواهیم بدانیم اسم مقصور، ممدود و منقوص چیست.

اسم با توجه به حرف پایانی آن و با در نظر گرفتن برخی شرایط یا مقصور است یا ممدود و یا منقوص.

-اسم مقصور اسم معربی است که به الف ختم شود.

 مانند: مصطفی / فتی. «الف» آن یا منقلب از «واو» است مانند «عصا» که در اصل «عصو» بوده است، یا منقلب از «یاء» است مانند «فتی» و یا «الف» تأنیث است مانند: «عطشی»؛ پس:

اسم مقصور یا سماعی است مانند فتی، یا قیاسی مانند مصطفی.

-اسم ممدود اسمی است که به همزه پس از الف زاید ختم شده باشد.

 مانند: «سماء» / «حمراء» / «اعطاء» / «استقصاء» (باید توجه داشت چنانچه الفی که بیش از همزه می آید زاید نباشد آن را اسم ممدود نمی شمارند مانند: «ماء» و «دواء»).

اسم ممدود نیز یا سماعی است مانند «سماء»، یا قیاسی مانند: «استقصاء».

-اسم منقوص اسمی است که آخرش به «یاء» ما قبل مکسور پایان یافته باشد و مشدّد نیز نباشد.

 مانند: «القاضی» و «الرّاعی».

تثنیه اسم های مقصور، ممدود و منقوص

در اسم های مثنّای مقصور که ثلاثی مجرد باشند ابتدا اسم به اصل خود باز می گردد، آن گاه علامت تثنیه به آخر آن افزوده می شود. مانند: «عصوان» و «فتیان» که مثنای «عصا» و «فتی» هستند.

در اسم هایی که بیش از سه حرف دارند، «الف» به «یاء» تبدیل می شود؛ مانند: «مُصطَفَیان» و «حُبلَیان» در تثنیه ی «مصطفی» و «حُبلی».

در اسم های منقوص که حرف علّه آن ها حذف شده است، حرف عله به جای خود برمی گردد؛ مانند: «هادٍ» و «مُهتَدٍ» که در تثنیه می شود «هادیان» و «مهتدیان».

در اسم های ممدود، همزه پایانی کلمه یا برای تأنیث است یا همزه اصلی است یا بدل از «واو» و «یاء» می باشد.

---

تمرین: به اسم های مثنی در آیات زیر دقت کنید:

- «و دخل معه السّبحن فتیان...» (یوسف / 80)

فتیان: مثنای «فتی»

- «و أمّا الغلام فکان أبواه مؤمنین...» (کهف / 80)

أبوا: مثنای «أب» که به دلیل مضاف واقع شدن، «نون» آن حذف شده است.

- و قال الله لاتتّخذوا إلهین إثنین إنّما هو إله واحد» (نحل / 51)

إلهین: مثنای «إله» که بدون آن که تغییری در مفرد آن ایجاد شود، مثنی شده است.

جمع اسم های مقصور، منقوص و ممدود

در اسم مقصور به هنگام جمع، الف مقصوره حذف می شود و حرکت فتحه پیش از آن باقی می ماند مانند: «مصطفی» که می شود «مصطفَون» یا «مصطفینَ».

(نکته قابل توجه این است که اصل در «مصطفون»، مصطفیون بوده است که حرف عله متحرک ما قبل مفتوح به الف تبدیل شده و به سبب التقای ساکنین الف حذف شده است).

در اسم منقوص، به هنگام جمع «یاء» حذف می شود و حرکت ما قبل «واو»، مضموم و حرکت پیش از «یاء» مکسور می گردد؛ مانند: «مادون» و «مادین».

در اسم ممدود به هنگام جمع، مانند مثنی عمل می شود مانند: «قرّاءون» در همزه اصلی و «بنّاءون» و «بنّاوون» در همزه مبدل از حرف عله.

آنچه درباره جمع اسم های مقصور، منقوص و ممدود گفتیم، جمع مذکر سالم بود و اما درباره جمع مؤنث سالم از اسم های مقصور و ممدود باید گفت که مانند مثنی ساخته می شود؛ مانند: «عصاوات» و «رحیات» که جمع «عصا» و «رحی» می باشد و حرف عله به اصل خود برگشته است و مانند «فُضلَیات» که جمع «فضلی» است (در اسم هایی که بیش از سه حرف دارند «الف» به «یاء» تبدیل می شود) و مانند «حمراوات» و «صحراوات» که چون همزه برای تأنیث بوده است به «واو» تبدیل شده است.

تمرین: به اسم های جمع در آیات زیر دقت کنید:

- و إنّهم عندنا لمن المصطفین الأخیار» (ص / 47)

المصطفین: جمع مذکر سالم «مصطفی» / اسم مقصور

- التّئبون العابدون... الامرون بالمعروف و النّاهون عن المنکر و الحافظون لحدود لله و بشّر المؤمنین» (توبه / 112)

النّاهون: جمع مذکر سالم «ناهی» / اسم منقوص

- فویل للمصلّین، الذین عن صلاتهم ساهون» (ماعون / 5- 4)

المصّلین: جمع مذکر سالم مصلّی / اسم منقوص

احکام نسبت درباره اسم های مقصور، ممدود و منقوص

 اسم مقصور:

 الف) در اسم مقصور ساخته شده از ثلاثی مجرد، «الف» به «واو» تبدیل می شود،  

مانند: «فتویّ» در نسبت به «فتی» و «عصویّ» در نسبت به «عصا».

 ب) در خماسی به بالا (اسم هایی که حروف اصلی آن ها پنج حرف و بیشتر است) الف حذف می شود.

مانند: «مصطفّی» در نسبت به «مصطفی».

ج) در رباعی (اسم هایی که حروف اصلی آن ها چهار حرف می باشد) به شرطی که حرف دوم آن ساکن باشد، حذف یا ابدال آن (هر دو وجه) جایز است.

مانند: «دنیا» درنسبت به دُنیّی و دنیویّ؛ و اگر به «واو» تبدیل شود می توان پیش از «واو» الفی آورد مانند: «دنیاویّ»، «جُبلاویّ».

اسم ممدود:

الف) در مواردی که همزه برای تأنیث باشد به «واو» تبدیل می شود.

مانند:  «سَوداویُ» منسوب به «سوداء» و «صحراویّ» منسوب به «صحراء».

ب) اگر همزه اصلی باشد، تغییری در کلمه داده نمی شود.

مانند: «قرّائیّ» در نسبت به «حرّاء».

 ج) اگر همزه بدل از حرف عله باشد، اثبات همزه یا تبدیل آن (هر دو وجه) جایز است.

مانند: «سماوی» و «سمائی» در نسبت به «سماء» و «کسائی» و «کساویّ» در نسبت به «کساء».

  اسم منقوص:

 الف) در اسم منقوص سه حرفی «یاء» به «واو» و کسره ما قبل به فتحه تبدیل می شود.

مانند: «الشجّی» که می شود «الشجویّ»

ب) اگر اسم منقوص چهار حرفی باشد یا مانند سه حرفی عمل می شود یا آن که «یاء» حذف می شود (هر دو وجه جایز است).

مانند: «القاضیّ» که می شود: «القاضویّ» و یا «القاضیّ»

ج)در پنج حرفی و شش حرفی «یاء» حذف می شود.

مانند: «المرتجی» و «المستعلی»که می شود «المرتجیّ» و «المُستَعلیّ»

مطالب مرتبط:

مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: فاطمه شیرزاده

تنظیم: سمیرا بادامستانی