چگونگی اعراب در اسم

اهداف درس:

- آشنایی با انواع اعراب در اسم

- ویژگی های اعراب به حرکت و اعراب تقدیری، محلی و اعراب به حروف

یکی از مهم ترین مباحث در عربی، بحث اعراب می باشد زیرا به واسطه آن نقش کلمات در جمله مشخص می شود، آنچه همه درباره اعراب شنیده اند حرکات فتحه، ضمه و کسره ای است که روی کلمات ظاهر شده و تلفظ آن را مقدور می سازد امّا به جز حرکات، اعراب دیگری نیز داریم که در این مبحث با آن ها آشنا می شویم.

اعراب اسم بر چهار قسم است:

1) اعراب به حرکات مانند: جاءَ المعلّمُ

2) اعراب به حروف مانند: جاء أخوک

3) اعراب تقدیری مانند: جاء عمّی

4) اعراب محلیّ مانند: جاء من أحبّه

اعراب به حرکات:

در این قسم اعراب، حرکت حرف آخر اسم معرب صحیح الآخر بنا به حالت های مختلف به صورت ضمه یا فتحه یا کسره یا تنوین های سه گانه ظاهر می شوند مانند: ذَهَبَ الحسنُ، رأیتُ الحسنَ، سَلَّمتُ علی الحَسَنِ.

در ترکیب این سه جمله درباره «حسن» می گوییم: «حسن» در جمله های بالا به ترتیب لفظاً مرفوع و لفظاً منصوب و لفظاً مجرور می باشد. این گونه اعراب را، اعراب لفظی یا اعراب ظاهری هم گفته اند.

---

اعراب به حروف:

الف) اسماء خمسه (أب (پدر) / أخ (برادر) / حم (پدر شوهر و خویشاوند شوهر) / خم (دهان) / ذو (صاحب) می باشند که هرگاه این کلمات به کلمه دیگری اضافه شوند، رفعشان به «واو» و نصبشان به «الف» و جرشان به «یاء» خواهد بود مانند: (جاء أبوک / رأیتُ أباک / قلتُ لِأَبیک)

نکات:

اسماء خمسه برای آن که معرب به حروف شوند چند شرط دارد:

1) مفرد باشد، چنانچه مثنی یا جمع باشند اعراب مثنی و جمع را می گیرند مانند: «جاءَ أخواک» که فاعلِ «جاء» أخوا می باشد و رفعش به «الف» است و «جاء إخوتُک»، فاعل «جاء» إخوة» و لفظاً مرفوع است.

2) مضاف باشد اما نه مضاف به «یاء متکلم». مثال برای موردی که مضاف نباشد مانند: «قَبَّلَ الأبُ أخاً له» که «الأب» لفظاً مرفوع و «اخاً» لفظاً منصوب است. اعراب مضاف به «یاء» متکلم نیز تقدیری است مانند: «جاء أبی».

3) مصغرّ نباشد و چنانچه مصغر بود اعراب آن لفظی می شود مانند: «جاء اُخَیُّک» که «اُخَیّ» لفظاً مرفوع است.

گروهی اسماء خمسه را اسماء سته گفته اند و کلمه «هَن» (کنایه از چیزی که تصریح به آن قبیح است) را ششم آن دانسته اند.

ب) اعراب اسم های مثنی نیز به حروف می باشد، در حالت رفع به «الف» و در حالت نصب و جر به «یاء» است؛ مانند: جاء الرّجلان، رأیتُ الرَّجُلَینِ، سَلَّمتُ علی الرَّجلینِ.

نکات:

1) نون آخر مثنی را نون عوض از تنوین گرفته اند و تنها «الف و یاء» را علامت رفع و نصب و جر یاد کرده اند.

2) اعراب کلمات ملحق به مثنی مانند کلا و کلتا و اثنان و اثنتان و ... نیز مانند اعراب مثنی است مانند: «جاء فی کلاهما» / «رأیت کلیهما».

ج) اسم های جمع مذکر سالم نیز یکی دیگر از اقسام اسم های معرب به حروف است که اعراب آن ها در حالت رفع به «واو» و در حالت نصب و جر به «یاء» است مانند: «جاء المعلّمون» / «رأیت المعلّمینَ» / «سلّمتُ علی المعلّمین».

نکات:

1) اعراب اسم های ثلاثی مجرد که لام الفعل آن ها حذف شده و «تاء» عوض جانشین آن گشته است و نیز اعراب اسم های ملحق به جمع مانند ثلاثون و عشرون و ... مانند اعراب اسم جمع مذکر سالم است.

2)اسم های جمع مذکر سالم و مثنی هرگاه به کلمه ای دیگر افزوده شوند، نون از آخر آن ها حذف می شود، مانند: جاء معلّموه / رأیت معلّمیه / سلّمت علی معلّمیه- جاء أبواه / رأیتُ أبویه / مررتُ بأبویه.

اعراب تقدیری:

اعراب برخی از کلمات به عللی محسوس نیست، در این گونه موارد کلیه حرکات اعراب، برای اسم های معرب مقدر گرفته می شود.

مانند: جاءَ القاضی (قاضی: فاعل و تقدیراً مرفوع)

رأیتُ موسی (موسی: مفعول به و تقدیراً منصوب)

سلّمتُ علی عمُی (عمّ: مجرور به حرف جر و تقدیبراً مجرور).

موارد اعراب تقدیری

الف) اسم های مقصور؛ اسم مقصور اسم معربی است که حرف  آخر آن الف باشد.

مانند: «مصطفی» و چون الف حرکت قبول نمی کند اعراب اسم در هر سه حالت رفع و نصب و جرّ تقدیری است.

مانند: جاءَ موسی (موسی: فاعل و تقدیراً مرفوع)،

رأیت موسی (موسی: مفعول به و تقدیراً منصوب)،

مررتُ بموسی (موسی: مجرور به حرف جر و تقدیراً مجرور).

ب)اسم های منقوص، اسم منقوص اسم معربی است که به «یاء» ما قبل مکسور ختم شده باشد مانند: قاضیِ.

در اسم های منقوص در حالت رفع و جرّ به سبب دشواری تلفظ، علامت رفع و جر مقدّر است و لیکن در حالت نصب فتحه ظاهر می شود؛

مانند: جاء القاضی (قاضی: فاعل تقدیراً مرفوع)،

رأیت القاضِیَ (قاضی: مفعول به و لفظاً منصوب)،

سلّمتُ علی القاضی (قاضی: مجرور به جر و تقدیراً مجرور).

ج) اسم های مضاف به یاء متکلم؛ اعراب اسم هایی که به ضمیر «یاء» متکلم وحده افزوده می شوند نیز ظاهر نمی شود مانند: جاء عمّی، رأیتُ عمّی، سلّمت علی عمّی.

اعراب محلی:

چون کلمات مبنی در موقعیت ها و جمله های متفاوت به یک صورت ذکر می شوند، بنابراین اعراب آن ها در حالت های رفع و نصب و  جر محلّی است؛

مانند: جاء فی من اُحِبُّه (مَن: محلاً مرفوع و فاعل جاءَ است)

رأیتُ من اُحِبُّهُ (من: محلاً منصوب و مفعول به «رأیتُ» است)

سلّمتُ علی الذین اُحبُّهم (الذین: محلاً مجرور، مجرور به حرف جر است).

تمرین:

انواع اعراب را در فاعل های موجود در جملات زیر ببینید:

- یرید الجاحدون لِیُطفئوه                و یا بی الله إلّا أن یُتِمَّه

الجاحدون: فاعل و مرفوع به «واو» / معرب به حرف

الله: فاعل و ظاهراً مرفوع / معرب به حرکت

- و تعلم کم خسرنا أو ربحنا             إذا فکّرتَ فی أصل الحساب

تعلم (أنت): أنت مستتر در «تعلم» فاعل و محلاً مرفوع / مرفوع به اعراب محلّی

نا: «نا» فاعل «خسر» و «ربح» و محلاً مرفوع / اعراب محلّی

تَ: «ت» فاعل «فکّرتَ» و محلاً مرفوع / اعراب محلّی

- إلی حتفی مشی قدمی               أری قَدَمی أراق دمی

قدم: فاعل «مشی» و تقدیراً مرفوع / اعراب تقدیری

دم: فاعل «أراق» و تقدیراً مرفوع / اعراب تقدیری

مطالب مرتبط

مرکز یادگیری سایت تبیان - تهیه: فاطمه شیرزاده

تنظیم: سمیرا بادامستانی