بحران هویت مسلمانان و رسانه

امروزه نقش و جایگاه رسانه ها در حدی می باشد که زندگی بدون آنها غیرقابل تصور است. رسانه ها فقط وسیله ی سرگرمی و اطلاع رسانی نیستند ؛ بلکه در بسیاری از جنبه های فعالیت اجتماعی و فردی ما دخالت و نقش بسزایی دارند . از این رو عصر کنونی را "عصر ارتباطات" نامیده اند و بعید نیست که انسان امروزی را "انسان رسانه ای" و فرهنگ جدید را محصول تبلیغات وسایل ارتباط جمعی بدانیم.

انسانها امروزه در معرض نهادهای رسانه ای متولد می شوند، می اندیشند، دنیا را در این رهگذر می شناسند و رفتارهای خود را براساس الگوهای برگرفته از کتاب، مجله، فیلم، ماهواره، اینترنت و... (یعنی رسانه های رایج عصر ما) سامان می دهند. رسانه ها در کنار نهادهای دیگری که طرز تفکر جامعه را می سازند، نقش عمده ای ایفا می کنند. بررسی های روانشناسی اجتماعی در زمینه نقثش و قدرت رسانه ها نشان می دهد که رسانه های گروهی دارای چنان قدرتی هستند که می توانند نسلی تازه در تاریخ انسان پدید آورند؛ نسلی که با نسل های پیشین از جهت فرهنگ، ارزش ها، هنجارها و آرمان ها، بسیار متفاوت است.

رسانه ها از طریق ارائه ی هنجارهای خاص اجتماعی، به افراد تلقین می کنند که رفتار ارائه شده در رسانه ها، رفتار "مناسب اجتماعی" است. به این ترتیب، رسانه ها، با ارائه ی الگوها و هنجارهای خاص )که در جهت اهداف مدیران رسانه هاست)، باعث ایجاد هم نوایی در افراد می گردند. حائز اهمیت آنکه، از علل اصلی روی آوری افراد به رسانه ها و به ویژه تلویزیون، کسب آگاهی در مورد خویشتن، تقویت ارزش های شخصی، یافتن الگوهای رفتاری، همانند سازی با ارزش های مورد اعتنای دیگران و در یک کلام، "هویت یابی" می باشد، که البته در اکثر موارد نیز با مشکلات فراوان روحی روانی همراه است. مشکلاتی که با توجه به فرهنگ های کشورهای مختلف متفاوت بوده اما در میان مسلمانان به حد بحران رسیده است (بحران هویت مسلمانان).

بحران هویت مسلمانان متأثر از دو عامل رسانه های مدرن و فن آوری های اطلاعاتی می باشد. رسانه ها در سطح ملی به عنوان حامی ‌نیروهای "سكولار"، غالباً مفهوم نظام مدرن دولت ملی را با تمامی ‌پی آمدهای فرهنگی، اقتصادی و سیاسی آن كه در پیدایش هویت ملی سهیم بوده اند ، تقویت كرده است و اما در سطح بین المللی به ویژه از زمان جنگ جهانی دوم به بعد، جریان غالب رسانه های جهان، غالبا اسلام و مسلمانان را با واژه های منفی و گمراه كننده ترسیم كرده و بنابراین، در تضعیف هویت اسلامی ‌دست داشته اند. از این رو، تصاویر ضد و نقیضی كه از هویت های ملی، قومی، نژادی و فرقه ای در رسانه ها ترسیم شده نه تنها عمده ترین موانع شكل گیری هویت منسجم اسلامی ‌در هر دو سطح ملی و بین المللی بوده، بلكه تأثیر مخربی بر بسیج و همگونی مردم در روند توسعه داشته است.

بسیاری از نویسندگان و تحلیل گران، بحران هویت در جهان اسلام را نادیده گرفتند و فعلاً هم چنین وضعیتی را دارند، زیرا آنان بر نهادهای سیاسی رسمی ‌نظیر دولت، احزاب سیاسی، نهادهای اداری، و زیرساخت های مدرن پارلمانی و دولتی تأكید می ‌كنند. با این حال، نهادهای اجتماعی و سیاسی سنتی و اسلامی، كانال های سیاسی غیررسمی ‌كه خواسته هایی سیاسی و تنظیم منافع از طریق آنها ابراز می ‌شود، احساسات عمیق و تردیدهای مسلمانان در مورد نظام دولت ملی كه طی دو دهه ی گذشته چندان بر فرهنگ مدرن سازی پافشاری نداشته و نقش مهم رسانه ها در تبلیغ وجود دولت ملی، همگی نسبت به توازن نیروهای سیاسی سطح ملی و منطقه ای هشدار داده است.

امروزه ملل اسلامی ‌با یكی از جدی ترین تنگناها در حیات معاصر خود مواجه هستند، با این حال این مسأله كه چگونه این بحران هویتی را حل خواهند كرد بسیار بغرنج است، زیرا خود ساختار سیاسی دولت ملی (كه بر اساس آن ایجاد شده اند) تا حدی علت بی ثباتی زیربنایی آنهاست. در این میان این سوال پیش می آید که چرا این وضعیت ذاتاً متزلزل بروز می ‌كند؟ تا حدی غرب و تا حدی هم نخبگان ملی كه در كشورهای خود قدرت را در دست دارند، مقصرند. در حالی كه غرب مفاهیمی ‌را بسط داد كه امروزه تا این حد جهان اسلام را به ستوه آورده و طی دوره استعمار آنها را به قلمرو مسلمین منتقل كرد، واردات ایدیولوژی غربی چیزی بود كه تا پایان اشغالگری استعماری نیز ادامه داشته است.

رشد سریع رسانه های جمعی مدرن در جهان اسلام در وهله اول با مداخله دولت در تولید و توزیع مطبوعات و در درجه دوم با نفوذ رهبران دینی و سكولار مرتبط بود، كه در پی استفاده از مطبوعات برای اصلاحات اجتماعی ـ سیاسی بودند. ازاین رو طی دو دهه اخیر قرن نوزدهم دو نوع از مطبوعات در جهان اسلام ظهور كرد:

1)مطبوعاتی كه در رأس آنها عمدتاً نخبگان تحصیل كرده و تربیت شده غرب بودند كه اندیشه های سكولار، لیبرال و ملی گرایانه نوین اروپا را تبلیغ می ‌كردند.

2)مطبوعاتی كه پیشگامان آنها رهبران دینی و اصلاح طلبان اسلامی ‌نظیر "سید جمال الدین اسدآبادی" بودند كه به تبلیغ برای جامعه متحد اسلامی ‌در سرتاسر خاور میانه، آسیا و شمال آفریقا می ‌پرداختند.

نفوذ سید جمال الدین در اكثر كشورهای اسلامی خصوصا ایران و مصر، زیاد بود. وی و هوادارانش چند روزنامه از جمله نشریه معروف "العروه الوثقی" را كه در بسیاری از كشورهای اسلامی ‌توزیع می ‌شد، منتشر می ‌كردند. با آغاز قرن بیستم ابزار جدید روزنامه نگاری و رسانه های ارتباطی مدرن در سوریه، عراق، فلسطین، آسیای مركزی و شبه قاره هند آغاز شد.

امروز بسیاری از دولت های ملی مسلمان واژه های "دموكراتیک" یا "سوسیالیستی" را با افتخار در نام های رسمی خود می ‌گنجانند كه ارتباط اندكی با جامعه آنان دارد یا اصلا ارتباطی ندارد. در واقع صرف نظر از نوع دولتی كه ادعا می ‌كنند مظهر آنند، تقریبا اكثریت قاطع این دولت ها تحت سلطه تعداد معدودی از نخبگان سیاسی هستند كه به شدت با مردم عادی ناهمگون، و به ارزش های سیاسی و فرهنگی بی اعتنا هستند. این نخبگان عموماً در مورد حمایت حكومت های پادشاهی، قبیله ای، قومی ‌یا نظامی ‌بوده و تقریباً بطور كامل بر ایدیولوژی های غربی و رسانه متكی هستند تا بتوانند به وجود خود مشروعیت بخشند و از این رو اشاعه ی افکار این نخبگان بر بحران هویت مسلمانان افزوده و مسئله را بیش از پیش پیچیده نموده به طوری در صورت عدم یافت راه حلی قاطع و سریع، حل آن رو به سوی محال خواهد گذاشت.

منابع: پژهشکده باقرالعلوم (ع) / سایت آفتاب