مطالبی درباره فلزات - 1

تعریف فلز

فلز ماده‌ای است که می‌توان آن را صیقل داده و براق کرد، یا به طرح‌های گوناگون در آورد و از آن مفتول‌های سیمی ظریف تهیه کرد. فلز جسمی است که آزمایش‌های مربوط به گرما و مهم‌تر از همه جریان الکتریکی را به خوبی هدایت می‌کند. فلزات با یکدیگر فرق زیادی دارند، از جمله در رنگ و سختی و نرمی، تعدادی از آن ها ممکن است به آسانی خم شده و یا خیلی محکم و مقاوم باشند.

تاریخچه فلزکاری ایران

بشر در حدود 7000 سال پیش فلز را شناخت. در آفریقا قبایلی هستند که هنوز هم به روش سنتی (7000 سال قبل) فلزات را ذوب می­کنند یعنی اینکه حیوانی (مرغ) را در کوره انداخته و قربانی رب النوع آتش می­کنند و سپس سنگ فلز را داخل کوره می­ریزند.

انسان های اولیه ابزار خود را از سنگ می­تراشیدند تا اینکه در حدود نیمه اول هزاره چهارم ق.م اشیاء کوچک مسی ساخته شدند که چکش کاری شده بودند. بشر آن دوران به سنگی برخورد که با ضربه نمی­شکست و تغییر شکل می­داد و سفالگران نیز در کوره های خود از بعضی سنگ­ها استفاده می­کردند که در حین کار این سنگ ها ذوب شده و تغییر شکل می­داند و مقاومت زیادی داشتند. از اشیاء قدیمی که در تپه حصار نزدیک دامغان یافت شده­اند؛ سر نیزه و لوازم شکار و تبر و آینه و سنجاق از مس ریخته، بوده اند. طلا و نقره هم که در حدود 2500 ق.م  کشف شدند که به علت نرمی و دوام و فساد ناپذیری و هم این که یافتن سنگ طلا بسیار سخت و نادر بود ، برای ساخت زیور آلات و دیگر اشیاء زینتی استفاده می­شد. از این دوران نیز اشیایی در تپه حصار یافت شده است.

مس چون نرم بود تصمیم بر آن شد که با فلز دیگری ترکیب شود تا اشیاء مقاومتر گردند. این امر در حدود 2500 تا 1500 سال ق.م با کشف قلع به نتیجه رسید و عصر مفرغ آغاز شد.

صنعتگران آذربایجانی در ضمن کوچ که به طرف جنوب بود ( لرستان )، این صنعت خود را به این منطقه انتقال دادند. در این منطقه (لرستان) از آثار یافت شده می­توان دریافت که فلز را داخل ماسه یا سفال ریخته گری می نموده­اند و سپس چکش کاری هم می­کرده­اند.

آهن در هزاره سوم ق م شناخته شده بود ولی به علت اینکه چکش کاری آن سخت بوده و دیرگداز نیز بوده و به سختی تغییر شکل می داد، زیاد مورد توجه نبود تا اینکه در حدود 1500 تا 550 سال ق.م با کشف تبدیل آهن به فولاد جایگاهی در فلزکاری برای خود یافت. از آهن اسلحه، زیورآلات و دیگر ابزار ساخته شدند. ظاهرا تبدیل آهن به فولاد در کوره های ارمنستان صورت پذیرفته است.

حکاکی روی فلز از حدود 800 سال ق.م رایج شده است. اشیائی از این دوران در «سرخ دم» لرستان یافت شده است. از نمونه آثار یافت شده هزاره اول ق م در ایران می توان به جام مارلیک اشاره کرد که از طلای ناب می باشد و در «چراغعلی تپه» در گیلان نزدیک رودبار پیدا شده است با 18 سانت ارتفاع و 316 گرم وزن .نقوش آن هم دو گاو بالدار که در حال بالا رفتن از درخت مقدس هستند که در دوسوی آن جام کار شده­اند. این جام چکش­کاری شده وجالب اینکه سر گاو ها 2 سانت برجسته شده­اند.

در دوره هخامنشی مرصع کاری و آبکاری رواج یافت و بیشتر روی طلا و نقره و برنز کار می­شده است ولی طرز کار و شیوه آبکاری (آب طلا روی فلز) که آن دوران کار می شده است، هنوز مشخص نشده است. اثار یافت شده این دوران از همدان و فارس و … می باشد که در موزه های «لوور فرانسه» «برلین» «رضا عباسی» موجود است.

در دوره هخامنشی « ریتون » ساخته می­شده است. ریتون یعنی ظرف یا جامی که به شکل یک حیوان قوی بوده است و عقیده بر این بوده که نوشیدن از این جام باعث می­شود تا قدرت آن حیوان به انسان انتقال یابد. در دوره سلوکی­ها سکه را با دستگاه پرس دستی می­ساختند (دوره هلنیستی) (یونانی مآبی).

در دوره اشکانیان سکه ها 3 نوع بوده اند: سکه­های کوچک برنزی یا مسی - سکه نقره بنام "درهم" - سکه درشتی نقره بنام "تترا درهم".

فلزکاری در دوره ساسانی پیشرفت زیادی کرد . از فلزت اشیاء جالبی تهیه می­شد که خود فرم و شکل ظرف و یا آن وسیله و یا تزئینات آن در خور توجه است.

اشیائی از دوره ساسانی در مکان های مختلفی مثل هندوستان، ژاپن، فرانسه، لهستان و بیشتر در روسیه یافت شده است و این می رساند که در دوران ساسانیان تجارت و بازرگانی بسط و توسعه فراوانی یافته بوده است.

سکه­های ساسانی نیز از طلا و نقره و مفرغ بوده و در اوائل با ظرافت کار می­شده است ولی در اواخر این دوران به خاطر توسعه تجارت، آن ظرافت کار روی مسکوکات از بین رفت.

اشیاء آن دوران ریخته­گری می­شده و سپس چکش کاری و بعد با چرخ ، تراش می­خورده اند و بعد از آن حکاکی یا قلمزنی می­شده اند.

اشیاء دوره اوائل اسلام از مفرغ یا برنز هستند و از طلا و نقره استفاده چندانی نمی شده است تا دوره سلجوقی که آثار بسیار ارزشمندی از آن دوران باقی مانده است که بر روی طلا و نقره نیز کار شده است و اکنون در موزه­های روسیه موجود است. این دوره از درخشانترین دوران فلزکاری ایران است.

در این دوران میناکاری نیز رواج داشت و اشیاء این دوره شامل «کتری ، ابریق، هاون، شمعدان، جعبه، پایه چراغ، پیه سوز و ...» می­باشد که در شمالشرق و شرق ایران و در ری و همدان یافت شده­اند.

مشبک کاری سلجوقی نیز بسیار توسعه یافته بوده است (شمعدان و عود سوز). آثار این دوره در موزه های «متروپولیتن» «روسیه (ارمیتاژ) » و ... موجود است.

فلز کاری در دوره مغول ها (ایلخانیان) تزئیناتی شبیه به مکتب موصل (دوره سلجوقی) و سوریه و مصر دارد ولی اسلوب کار دارای ویژگی هایی است که نشان می دهد کاری ایرانی است مثل قلمزنی انواع گل ها و بوته ها (طراحی سنتی ایرانی) و تاریخ و نام سازنده .

در دوره صفویه اشیاء مسی سفید کاری می­شده­اند تا شبیه به نقره جلوه نمایی کنند و مرصع کاری نیز که از رونق افتاده بود، در این دوره باز رونق شایانی یافت.

آثار این دوران در موزه­های داخل کشور و متروپولیتن و بیشتر در موزه رضا عباسی موجود می­باشند.

از زمان صفویه به بعد این هنر (قلمزنی و فلز کاری) به تدریج از رونق افتاد. از دوران قاجاریه می توان به قلمزنی درب حرم امامزاده­ها اشاره کرد. در این دوره دیگر آن ظرافت هنری دوران قبل مشاهده نمی­شود.

از شهرهایی که قلمزنی هنوز در آن ها کار می­شود می­توان شهرهای اصفهان، تبریز، شیراز، تهران، زنجان، کرمان، کرمانشاه، بروجرد و طبس را نام برد. از اساتید معاصر و بنام این هنر می­توان:

منصور حافظ پرست، رضا قادران، اصغر بزرگیان، اکبر بزرگیان، عباس صفوت، استاد مهدی علمداری، حاج علی میناگر، استاد علی ظریفی اصفهانی، مرحوم استاد محمود دهنوی، رضا چکشی، استاد حسین علاقه مندان، آوادیس هاکوپیان و .... را نام برد.

مرکز یادگیری سایت تبیان، گردآوری و تنظیم: نسرین صادقی