تكیه دولت ، آمفی‌تئاتر ایرانی
هفته گذشته نمایشگاه آثار به جا مانده از تكیه‌دولت در عمارت چادرخانه مجموعه فرهنگی تاریخی كاخ گلستان‌گشایش یافت. در این نمایشگاه تصاویر موجود در آلبوم خانه كاخ گلستان از بنای تكیه‌دولت شامل معماری بنا، اجرای تعزیه و شبیه‌خوانی در فضای داخلی تكیه‌دولت به نمایش گذاشته شد.
از دیگر آثار به نمایش گذاشته در این نمایشگاه صورتك‌های استفاده شده در شبیه‌خوانی‌های این تكیه تاریخی است كه برای نخستین بار به نمایش در آمده‌اند. در این نمایشگاه همچنین تابلو نقاشی كمال‌الملك مشهور به تكیه‌دولت و علامت 3 تیغه‌ای منصوب به تكیه‌دولت به نمایش گذاشته شده است.
مفهوم تكیه در معماری سنتی ایران جایگاه فوق‌العاده مهمی به خویش اختصاص داده است. این امر تا جایی است كه امروز بسیاری از محققین مفهومی به نام تكیه را از اركان اساسی تحقیق‌های خود درباره معماری معاصر ایران می‌دانند.
مفهوم تكیه در 200 سال گذشته در تاریخ ایران جایگاه ویژه‌ای داشته است. این امر تا جایی است كه در آن زمان و در شهر جدیدالتاسیس تهران با محدوده تنگ حصاری كه به دور آن كشیده بود، 200 تكیه وجود داشت كه این امر خود نشان دهنده اهمیت بالای جایگاه اجتماعی تكیه در تاریخ معاصر ایران بوده است.
حضور این 200 تكیه به خوبی نشان می‌دهد كه تكیه در موقعیت اجتماعی و مذهبی مردمان این شهر جایگاه ویژه‌ای داشته است. اما آن‌كه چرا تكیه‌دولت در میان این همه تكیه به این میزان مورد توجه بوده نكته‌ای است كه هنوز برای بسیاری از كارشناسان برخی زوایای آن ناشناخته مانده است.
دكتر محمدحسن سمسار، محقق و تاریخ نگار در این باره معتقد است كه تكیه‌دولت به واسطه آن‌كه در میان تمامی تكیه‌های قبل و بعد از خود ساختار ویژه‌ای داشته است در نگاه محققان بیشتر مورد توجه است.امروزه از تكیه‌دولت به جز چند عكس و چند شیء هیچ اطلاعات دیگری وجود ندارد.
این امر باعث شده كه برخی در مورد ساختار معماری و موجودیت این بنای مهم تاریخی ایران به اشتباه بیفتند. به عنوان مثال درباره تكیه‌دولت یك خطای تاریخی وجود دارد كه بر اساس آن برخی از مورخان و هنرشناسان اروپایی‌ها معتقدند طرح اولیه تكیه‌دولت از بناهای رومی الهام گرفته شده است حتی برخی مورخان اروپایی در این زمینه پا را فراتر گذاشته و معتقدند این بنا یك كپی مدرن از آلبرت هال لندن است.
آنان برای این‌كه این نظریه خود را به اثبات برسانند از سفر ناصرالدین‌شاه به اروپا یاد می‌كنند. استاد سمسار اما این نظریه را قبول ندارد و سند محكم‌تری در این زمینه رو می‌كند كه نشان می‌دهد بنایی مانند تكیه‌دولت بنایی ایرانی است كه لنگه آن در هیچ كجای دنیا دیده نمی‌شود.
او معتقد است كه اولین سفر ناصرالدین شاه به فرنگ در سال 1290 صورت گرفته است، اما براساس اسناد تاریخی ساخت تكیه‌دولت در سال 285 شروع شده كه 5 سال نیز ساخت آن به طول انجامیده است.
اما بر اساس سندی دیگر تكیه‌دولت با فرمان ناصرالدین‌شاه در سال 1284 هجری قمری و مباشرت دوستعلی‌خان معیرالممالك (سرپرست ضرابخانه)، طی مدت حدود 5 سال (90 ـ 1284 هجری قمری) با صرف هزینه‌ای بالغ بر 300 هزار تومان بنا گردید.
از سویی دیگر عكس‌های به جای مانده از این بنای مهم نشان می‌دهد بنای تكیه‌دولت ساختمان مدوری با ارتفاع 24 متر و قطر 60 متر بوده است كه 20 هزار نفر را در مراسم تعزیه و شبیه‌خوانی می‌توانسته میزبانی كند. این میزان بخوبی نشان دهنده ابهت بالای این بنای تاریخی بوده است كه مشخصا برای كاربرد خاصی در نظر گرفته شده بود.
میزبانی از مراسم تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی با تمام ویژگی‌های خاصی كه این نوع روایت گری نمایشی خاص در ایران داشته است مطمئنا آن را متفاوت با تمام بناهایی كرده است كه با این تم مایه در دنیا وجود داشته است.
سندی وجود دارد كه نشان می‌دهد این بنا در ضلع جنوب شرقی باغ گلستان و در جنوب غربی شمس‌العماره قرار داشت كه قبلاً در محل آن، انبار دولتی ارگ شهر مستقر بود. بر اساس اطلاعات تكیه‌دولت بنایی 4 طبقه با یك سردابه بوده است كه ساختاری مدور را شامل بوده كه در نوع خود بی‌نظیر بوده است.
از دیگر سو این بنا از داخل به غرفه‌هایی تقسیم می‌شده كه ویژگی تخصصی بودن آن را مورد توجه قرار داده است. مثلا در تكیه‌دولت غرفه‌ای ویژه رجال وجود داشته است كه در كنار غرفه ویژه مردم عادی آن را متفاوت می‌كرده است. این در حالی است كه در این تكیه غرفه‌ای ویژه ناصرالدین‌شاه بوده‌كه نشان می‌داده نگاه به جایگاه میهمانان از سطوح مختلف در این بنا مورد توجه قرار گرفته است.
درخصوص علل ساخت تكیه‌دولت در كتاب تاریخچه كاخ گلستان و ابنیه سلطنتی، نوشته یحیی ذكاء آمده است: «معتبرترین و وسیع‌ترین تكیه‌های تهران كه تعزیه‌های دولتی در آن برگزار می‌شد، تكیه «حاج میرزا آغاسی» (تكیه‌دولت قدیم) بود كه تكیه «عباس‌آباد» نیز نامیده می‌شد.
سندی وجود دارد كه نشان می‌دهد این بنا در ضلع جنوب شرقی باغ گلستان و در جنوب غربی شمس‌العماره قرار داشت كه قبلاً در محل آن، انبار دولتی ارگ شهر مستقر بود. بر اساس اطلاعات تكیه‌دولت بنایی 4 طبقه با یك سردابه بوده است كه ساختاری مدور را شامل بوده كه در نوع خود بی‌نظیر بوده است.
استقبال شدید مردم بخصوص زنان از نمایش‌های مذهبی، همچنین تنگی و كوچكی فضای تكیه عباس‌آباد، لاجرم ازدحام و ناراحتی تولید می‌كرد و كار اجرای شبیه گردانی را مختل می‌ساخت و اقتضای زمان و اوضاع نیز تكیه بزرگ‌تر و وسیع‌تری را طالب بود، از این رو ناصرالدین‌شاه ضمن دادن دستور شروع بنای شمس‌العماره، امری نیز برای ایجاد تكیه بزرگی در داخل ارگ سلطنتی به دوستعلی‌خان معیرالممالك صادر كرد.»
بر اساس معدود اطلاعات به جای مانده از این تكیه تاریخی، تكیه‌دولت در سال‌هایی كه برپا بوده است همواره در دهه اول محرم مراسم تعزیه میزبانی كرده است. از جمله مداركی كه ساختمان را تشریح می‌كند می‌توان به نوشته‌های محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه اشاره كرد كه از استحكام و خوش ساختی آن حكایت دارد.
محمدحسن سمسار اما در مورد ساختار این بنا نظریه‌ای را مطرح می‌كند كه در جای خود قابل توجه است. او معتقد است كه بر اساس نظر مهندسان امروزی این بنا را باید یك بنای نیمه محاصره شده به حساب آورد كه در اطرافش قنات‌های متعددی وجود داشته است و آنچه به عنوان سقف برای آن تعریف شده بود قوس‌های چوبی همراه با آهن بوده است كه می‌خواستند پوشش آن را با چادر همراه كنند.
همین وضع حتی در زمان ناصرالدین‌شاه باعث شد تا عوامل طبیعی به بنا آسیب برسانند. كارلو سرنا یك جهانگرد معروف در سفرنامه خود درباره این بنا می‌نویسد: بنای تكیه‌دولت با ساختمانی محاسبه نشده ساخته شده كه این امر باعث می‌شود مسوولان نگهداری از این بنا در دوره‌های بعد سقف هلالی‌های حامل چادر را بردارند.
البته بر اساس شواهد تاریخی این امر در دوره مظفرالدین‌شاه انجام شد تا آسیب‌های كمتری به این بنا برسد. در این دوره حتی شكاف‌هایی در بنا ایجاد شده كه آغاز تخریب‌های این بنا را نشان می‌دهد. با توجه به این‌كه پیدایش عكاسی در این دوره است اكنون تعداد محدودی عكس از این بنا وجود دارد كه نشان دهنده مراسم‌های مختلفی است كه در این بنا انجام شده است.
بر اساس اسناد و نوشته‌های به جای مانده از این بنای تاریخی در وسط صحن تكیه، سكوی گردی به شعاع تقریبی 5/9متر و ارتفاع تقریبی یك متر با «ازاره» سنگی منقوش با قاب و شمسه قرار داشته كه سطح آن آجرفرش بود. در این ازاره دریچه‌هایی تعبیه شده بود كه احتمالاً به زیرزمین یا همان سردابه گشوده می‌شد. همچنین در سندی دیگر به منبری 20 پله‌ای اشاره شده كه 2 دیواره جانبی آن از مرمر یكپارچه بود.
بلندی آن حدود یك طبقه تكیه بود و به سفارش معیرالممالك در یزد ساخته شده بود. در 4 طرف تكیه، حوض‌های پر آبی قرار داشت كه نوجوانانی با لباس عربی، غالباً بر اساس نذر والدینشان، سقایی حاضران در تكیه را بر عهده داشتند. این در حالی بوده است كه در زمستان برای تأمین گرما در چند جا منقل می‌گذاشتند.
همان‌طور كه گفته شد امروزه عكس‌های به جای مانده از این تكیه تاریخی بهترین گواهی و سند برای جریان تعزیه در ایران هستند حتی در یكی از این عكس‌ها كه این روزها در كاخ گلستان نیز به نمایش در آمده است زنی تعزیه چرخان به چشم می‌خورد كه نشان می‌دهد در تكیه‌دولت تعزیه‌خوانی برای زنان وجود داشته است.
بنای تكیه دولت در سال 1325 هجری قمری برای ایجاد ساختمان بانك تخریب شد و ما نمونه ایرانی آمفی‌تئاتر را از دست دادیم.
مهدی نورعلیشاهی / جام جم سینما و تلویزیون تبیان
