تبیان، دستیار زندگی
اگر انسان تربیت عقلانی بیابد و اهل تعقّل شود و به ندای عقل خود گوش فرا دهد و به آنچه در نتیجه تعقّل بدان می رسد عقل کند اهل سعادت می شود. خداوند در زبان اهل دوزخ این حقیقت را چنین بیان فرموده است: «وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّ
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

راه نجات از دوزخ

جهنم

اگر انسان تربیت عقلانی بیابد و اهل تعقّل شود و به ندای عقل خود گوش فرا دهد و به آنچه در نتیجه تعقّل بدان می رسد عقل کند اهل سعادت می شود. خداوند در زبان اهل دوزخ این حقیقت را چنین بیان فرموده است:

«وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِی أَصْحَابِ السَّعِیرِ » ؛ و گویند: اگر شنیده [و پذیرفته] بودیم یا تعقّل کرده بودیم، در میان دوزخیان نبودیم.

مراد از «سمع»، استجابت دعوت فرستادگان الهی و التزام به مقتضای سخن ایشان است که خیرخواهان امین اند، و منظور از «عقل»، التزام به مقتضای دعوت به حق ایشان است تا در آن تعقّل کنند و به راهنمایی عقل دریابند که دعوت آنان حق است و انسان باید در برابر حق خاضع باشد. پس دوزخیان می گویند که اگر ما در دنیا فرستادگان الهی را در تصایح و مواعظشان اطاعت کرده بودیم، یا در حجت حق آنان تعقّل می کردیم، امروز در زمره اهل جهنّمی که مخلّد در آتشند نمی بودیم.

انسان با تعقّل هدایت می یابد و با تعقّل خود را در مسیر هدایت نگه می دارد و شان تربیتی فرستادگان الهی این بوده است که پوشش عقل ها را پس بزنند و مردمان را تربیت عقلانی کنند تا پیروی درست و سلوک حقیقی تحقق یابد. امیرمومنان (علیه السلام) فرموده است که خداوند هر چند گاه فرستادگانش را در میان مردم برانگیخت، و پیامبرانش را به سوی ایشان پی در پی روانه داشت تا اجرای پیمان های فطری را از آنان بخواهند، و عقل های دفن شده را برانگیزند.

چون عقل برانگیخته شود و انسان تربیت عقلانی بیابد، حق را تشخیص می دهد و پیامبران الهی را اطاعت می کند و آدمی را به سعادت می رساند. امام صادق (علیه السلام) به «هشام بن حکم» از اصحاب گرانقدر خود که متکّلمی بی بدیل بود، فرمود:

«یا هشام، انّ الله تبارک و تعالی بشّر اهل العقل و الفهم فی کتابه فقال: فبشر عباد الّذین یستمعون القول فیتبعون احسنه اولئک الّذین هداهم الله و اولئک هم اولوا الالباب.)

ای هشام، خدای تبارک و تعالی صاحبان عقل و فهم را در کتاب خود مژده داده و فرموده است: «پس بشارت ده به آن بندگان من که به سخن گوش فرا می دهند و بهترین آن را پیروی می کنند».

در حدیثی از حضرت مسیح (علیه السلام) چنین نقل شده است:

«خذوا الحقّ من اهل الباطل و لاتاخذوا الباطل من اهل الحقّ، کونوا نقاد الکلام.»

حق را بگیرید هر چند از اهل باطل، و باطل را مگیرید هر چند از اهل حق، سخن شناس و سخن سنج و تمیز دهنده باشید

انسان با تربیت عقلانی می تواند به تمییز برسد، یعنی توان جدان کردن حق و باطل را بیابد و عقل نقشی غربال کننده داشته باشد. استاد شهید مرتضی مطهری می نویسد:

در جهنم

«از این آیه و حدیث کاملاً پیداست که یکی از بارزترین صفات عقل برای انسان همین تمییز و جدا کردن است؛ جدا کردن سخن راست از سخن دروغ، سخن ضعیف از سخن قوی، سخن منطقی از سخن غیرمنطقی، و خلاصه غربال کردن. عقل آن وقت برای انسان عقل است که به شکل غربال در بیاید، یعنی هر چه را که وارد می شود سبک سنگین کند، غربال کند، آنهایی را که به درد نمی خورد دور بریزد و به درد خورها را نگاه دارد.»

تربیت عقلانی باید انسان را به تشخیص درست برساند، به گونه ای که بتواند مصالح و مفاسد را بخوبی تمیز دهد و خیر و صلاح را برگزیند. تلاش تربیتی همه اولیای خدا در همین جهت بوده است. در حدیثی از حضرت مسیح (علیه السلام) چنین نقل شده است:

«خذوا الحقّ من اهل الباطل و لاتاخذوا الباطل من اهل الحقّ، کونوا نقاد الکلام.»

حق را بگیرید هر چند از اهل باطل، و باطل را مگیرید هر چند از اهل حق، سخن شناس و سخن سنج و تمیز دهنده باشید.

تربیت عقلانی آدمی را مقتضای دریافت حقایق هستی می کند، زیرا عقل و اسطه دریافت حقایق و بهترین وسیله زندگی مادّی و معنوی و تکامل روانی و روحی و پیوند انسان با ملکوت هستی است. امام صادق (علیه السلام) در ادامه سخن خود به « هشام این حکم » می فرماید:

« یا هشام، ان الله تبارک و تعالی اکمل للنّاس الحجج بالعقول، و نصر النّبین بالبیان و دلّهم علی ربوبیته بالادلة فقال: (و الهکم اله  واحد لا اله الا هو الرحمن الرحیم ان فی خلق السّماوات و الارض و اختلاف اللیل و النهار و الفلک الّتی تجری فی البحر بما ینفع النّاس و ما انزل الله من السّماء من ماء فاحیا به الارض بعد موتها و بثّ فبها من کلّ دابة و تصریف الرّیاح و السّحاب المسخّر بین السّماء و الارض لایات لقوم یعقلون.)

ای هشام، همانا خدای تبارک و تعالی به واسطه عقل حجّت را بر مردم تمام کرده و پیامبران را به وسیله بیان یاری کرده و به سبب براهین به ربوبیّت خویش راهنمایی شان کرده و فرموده است: «و خدای شما خدایی است یگانه که جز او خدایی نیست، و اوست بخشایش گر مهربان. همانا در آفرینش آسمان ها و زمین، و آمد و شد شب و روز، و کشتی هایی که در دریا به سود مردم روان می شوند، و آبی که خدا از آسمان فرو فرستاده و با آن زمین را پس از مردگی اش زنده کرده و در آن هر گونه جنبنده ای پراکنده کرده است، و [نیز در] گردانیدن بادها، و ابری که میان آسمان و زمین آرمیده است، نشانه هایی است برای مردمی که تعقّل می کنند».

امام صادق (علیه السلام) در ادامه سخن خویش تربیت عقلانی را این گونه توصیف می کند: «ثمّ وعظ اهل العقل و رغّهم فی الاخرة فقال: (و ما الحیاة الدّنیا الا لعب و لهو و للدّار الاخرة خیر للّذین یتقون افلا تعقلون.)...» پس خداوند صاحبان عقل را اندرز داده و به آخرت تشویقشان کرده و فرموده است: «و زندگی دنیا جز بازی و سرگرمی نیست، و قطعاً سرای آخرت برای کسانی که پرهیزگاری می کنند بهتر است. آیا تعقّل نمی کنید؟»

نردبان آسمان

بدین ترتیب انسان با عقل به دریافتی درست از هستی می رسد و با این سیر به آخرت روی می کند و زندگی این جهانی را در خدمت آخرت می گیرد، چنانکه امام صادق (علیه السلام) در ادامه سخن خویش تربیت عقلانی را این گونه توصیف می کند:

«ثمّ وعظ اهل العقل و رغّهم فی الاخرة فقال: (و ما الحیاة الدّنیا الا لعب و لهو و للدّار الاخرة خیر للّذین یتقون افلا تعقلون.)...»

پس خداوند صاحبان عقل را اندرز داده و به آخرت تشویقشان کرده و فرموده است: «و زندگی دنیا جز بازی و سرگرمی نیست، و قطعاً سرای آخرت برای کسانی که پرهیزگاری می کنند بهتر است. آیا تعقّل نمی کنید؟».

اما اگر این تربیت عقلانی صورت نگیرد و موهبت عظیم و نیروی شگفت عقل در نتیجه پیروی هوای نفس و تسویلات شیاطین مهجور شود، انسان اسیر حیوانیت خود می شود و از هر جنبده ای پلیدتر و خطرناک تر می گردد که خدای سبحان فرموده است: (انّ شرّ الدّوات عندالله الصّمّ الیکم الّذین لا یعقلون.)

همانا بدترین جنبدگان نزد خداوند کران و گنگانی اند که تعقّل نمی کنند.

آنان که در مسیر عدم تعقّل گام بردارند مجازاتشان این است که گرفتار تاریک دلی و بی ایمانی و رجس و پلیدی می شوند و همه زیرکی و توان خود را در این جهت به کار می گیرند؛ و همه تباه گری ها از اینجاست.

( و یجعل الرّجس علی الّذین لا یعقلون.)

و [خداوند] بر کسانی که تعقّل نمی کنند، پلیدی را قرار می دهد.

برای هدایت و سعادت آدمی، باید او را تربیت عقلانی کرد به گونه ای که بر وجود آدمی عقل الهی و خرد نورانی حاکم باشد و عقل مکسبی و خرد تجربی در خدمت آن.

منبع : تربیت اسلامی ،دلشاد تهرانی

تنظیم : بصیرت_بخش قرآن تبیان