اصحاب اَعراف در قیامت
قرآن اصحاب اعراف را این گونه معرفی می کند: «وَ بَیْنَهُما حِجابٌ وَ عَلَی اْلأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسیماهُمْ وَ نادَوْا أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُمْ یَطْمَعُونَ وَ إِذا صُرِفَتْ أَبْصارُهُمْ تِلْقاءَ أَصْحابِ النّارِ قالُوا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظّالِمینَ وَ نادی أَصْحابُ اْلأَعْرافِ رِجالاً یَعْرِفُونَهُمْ بِسیماهُمْ قالُوا ما أَغْنی عَنْکُمْ جَمْعُکُمْ وَ ما کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ أَ هؤُلاءِ الَّذینَ أَقْسَمْتُمْ لا یَنالُهُمُ اللّهُ بِرَحْمَةٍ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ»؛ «و در میان آن دو [= بهشتیان و دوزخیان]، حجابی است؛ و بر «اعراف» مردانی هستند که هر یک از آن دو را از چهرهشان میشناسند؛ و به بهشتیان صدا میزنند که: «درود بر شما باد!» امّا داخل بهشت نمیشوند، در حالی که امید آن را دارند و هنگامی که چشمشان به دوزخیان میافتد میگویند: «پروردگارا! ما را با گروه ستمگران قرار مده! و اصحاب اعراف، مردانی (از دوزخیان را) که از سیمایشان آنها را میشناسند، صدا میزنند و میگویند: «(دیدید که) گردآوری شما (از مال و ثروت و آن و فرزند) و تکبّرهای شما، به حالتان سودی نداد! آیا اینها [= این واماندگان بر اعراف] همانان نیستند که سوگند یاد کردید رحمت خدا هرگز شامل حالشان نخواهد شد؟! (ولی خداوند بخاطر ایمان و بعضی اعمال خیرشان، آنها را بخشید؛ هم اکنون به آنها گفته میشود:) داخل بهشت شوید، که نه ترسی دارید و نه غمناک میشوید.»1
در چیستى اعراف و هویّت اصحاب اعراف، بین مفسران اختلاف نظر وجود دارد، هر چند قدر مسلّم آن است كه مسئله اعراف و اصحاب اعراف به قیامت مربوط مى‌شود. برخی مفسران می گویند: اعراف، بلندی هاى دیوار یا حجابى است كه بین بهشت و دوزخ قرار دارد و بر هر دو طرف مشرف است: «وَ بَیْنَهُما حِجابٌ وَ عَلَی اْلأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسیماهُمْ.»2
در آیه ای دیگر از آیات نور نیز سخن از دیوارى به میان آمده است كه در قیامت بین مؤمنان و منافقان زده مى‌شود كه درونش رحمت و برونش عذاب است: «یَوْمَ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذینَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ قیلَ ارْجِعُوا وَراءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُورًا فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فیهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ»؛ «روزی که مردان و زنان منافق به مؤمنان می گویند: "نظری به ما بیفکنید تا از نور شما پرتوی برگیریم!" به آنها گفته می شود: "به پشت سر خود بازگردید و کسب نور کنید!" در این هنگام دیواری میان آنها زده می شود که دری دارد، درونش رحمت است و برونش عذاب.»3
همچنین گفته اند اعراف، یكى از مقام هاى عالى روحانى است كه از بهشت و دوزخ خارج بوده و بر آن دو احاطه دارد.4 در برخى تفاسیر نیز، به كوه ها یا تپه هاى فاصل بین بهشت و جهنم اطلاق شده است.5 در روایتى از رسول اكرم صلى الله علیه و آله اعراف، كوه اُحد دانسته شده كه بر اثر علاقه پیامبر به آن، در قیامت بین بهشت و جهنم تجسّم مى یابد.6 برخی مفسران نیز معتقدند اهل اعراف، كاملا در علم و معرفت اند و طوایف مردم را مى شناسند و بهشتیان و دوزخیان را از یكدیگر تشخیص مى دهند.7
در روایتى آمده است كه اعراف، بزرگوارترین آفریدگان نزد خداوندند.8 در برخی آیات نیز اعراف، حدّ فاصل میان بهشت و دوزخ است، به گونه اى كه مانعى میان آن دو محسوب نمى شود و بهشتیان و دوزخیان صداى هم را مى شنوند و با یكدیگر گفت و گو مى كنند: «یُنادُونَهُمْ أَ لَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ قالُوا بَلی وَ لکِنَّکُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَ ارْتَبْتُمْ وَ غَرَّتْکُمُ اْلأَمانِیُّ حَتّی جاءَ أَمْرُ اللّهِ وَ غَرَّکُمْ بِاللّهِ الْغَرُورُ»؛ «آنها را صدا می زنند: "مگر ما با شما نبودیم؟!" می گویند: "آری، ولی شما خود را به هلاکت افکندید و انتظار (مرگ پیامبر را) کشیدید و (در همه چیز) شکّ و تردید داشتید و آرزوهای دور و دراز شما را فریب داد تا فرمان خدا فرا رسید و شیطان فریبکار شما را در برابر (فرمان) خداوند فریب داد»9 و اصحاب اعراف هر دو گروه را مشاهده و با آنان گفت و گو مى كنند: <وَ بَیْنَهُما حِجابٌ وَ عَلَی اْلأَعْرافِ رِجالٌ یَعْرِفُونَ کُلاًّ بِسیماهُمْ وَ نادَوْا أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُمْ یَطْمَعُونَ>؛ <و در میان آن دو [= بهشتیان و دوزخیان]، حجابی است و بر "اعراف" مردانی هستند که هر یک از آن دو را از چهره شان می شناسند؛ و به بهشتیان صدا می زنند که: "درود بر شما باد!" امّا داخل بهشت نمی شوند، در حالی که امید آن را دارند>.10
اما درباره اینکه اصحاب اعراف چه کسانی هستند و چه ویژگی هایی دارند، نظرات مختلفی دارد. جامع این نظرات را می توان در این سه نظر جمع کرد:
1. آنها انسان هاى بزرگ و با شخصیتی هستند كه بر همه آفریدگان اشراف دارند و اوّلین و آخرین را مى‌شناسند؛ چنان كه در دنیا، اهل خیر و ایمان و اهل شرّ و طغیان را مى شناختند.11 آنان بر بهشتیان درود مى فرستند و در قیامت كه بسیارى در وحشت و اضطراب به سر مى برند، تسلّى دهنده دیگران هستند12 و روزى كه فرمان و قدرت خدا نافذ است، آنها هم به اذن خداوند داراى نفوذ و قدرت هستند، ازاین رو براى ورود به بهشت فرمان مى دهند.13
بنابراین اصحاب اعراف، بندگان ویژه الهى هستند كه از میان مردم برگزیده شده و از اهوال و مراحل مختلف حسابرسى قیامت مستثنا هستند: «فَإِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ إِلاّ عِبادَ اللّهِ الْمُخْلَصینَ»؛ «ولی به یقین همگی (در دادگاه عدل الهی) احضار میشوند، مگر بندگان مخلص خدا.»14
برخى این انسان هاى بزرگ را انبیا مى دانند.15 روایاتى نیز وارد شده است كه اصحاب اعراف، ائمه علیهم السلام هستند. 16
2. اشخاص متوسطى كه از كافران و منافقان برترند و در نهایت وارد بهشت خواهند شد. آنان، كسانى هستند كه آرزوى ورود به بهشت را دارند؛ ولى هنوز به آن وارد نشده اند. 17بنابراین اصحاب اعراف، گروهى هستند كه حسنات و سیّئاتشان مساوى است و هیچ یك بر دیگرى ترجیحى ندارد تا استحقاق بهشت یا جهنم را داشته باشند، به این جهت بر اعراف متوقف مى شوند. 18
همچنین گفته اند فرزندان كافران كه در طفولیت مرده باشند، مردم زمان فترت، جنّیان با ایمان، كسانى‌كه در عبادت دچار خود بزرگ بینى مى شوند، فرزندان زنا، كسانى‌كه ارتكاب صغایر، آنان را در آخرین رتبه انسان ها قرار مى دهد و كفاره آن، مشكلات و نابسامانی هایى است كه در دنیا مى بینند، كسانى كه تنها پدر یا مادر آنها از آنان خشنود باشد و كسانى كه بدون اجازه پدر به جهاد رفته اند، شامل این اصحاب می شوند. 19
3. فرشتگان كه به صورت مردانى بر اعراف آشكار مى شوند و مأمور تشخیص مؤمن از كافر هستند.20 هر چند این نظریه درست نمی باشد؛ زیرا لفظ <رجال> بر فرشتگان و ملائک اطلاق نمی شود.
طبق برخى روایات، اعراف جایگاهى است كه انسان هاى باایمان و قوى از آن مى گذرند، ولى افراد متوسط در آن باز مى مانند و از سویى، سرپرستان و پیشوایان الهى نیز در آنجا توقف مى كنند تا هم ضعیفان را یارى رسانند و هم شاهد حال اهل بهشت و جهنم در دو طرف باشند و با آنان گفت و گو كنند.21 و 22
نوشته زهرا رضاییان – گروه دین و اندیشه تبیان
پی نوشت ها:
1. اعراف: 49-46.
2. المیزان، ج8، ص121.
3. حدید: 13.
4. المیزان، ج8، ص132ـ133.
5. الدرالمنثور، ج3، ص461.
6. تفسیر قرطبى، ج7، ص136.
7. شیرازی، صدر الدین محمد، العرشیه، ص90.
8. المیزان، ج8، ص144.
9. حدید: 14.
10. اعراف: 46.
11. شیرازی، صدر الدین محمد، اسفار، ج9، ص317.
12. اعراف: 49.
13. همان: 48.
14. صافات: 128-127.
15. التفسیر الكبیر، ج14، ص87.
16. نورالثقلین، ج2، ص32ـ33.
17. اعراف: 46.
18. التبیان، ج4، ص411.
19. ر.ک: روح المعانى، مج5، ج8، ص184؛ المیزان، ج8، ص126؛ تفسیر قرطبى، ج7، ص136؛ روض‌الجنان، ج8، ص204؛ تفسیر قرطبى، ج7، ص136 و اسفار، ج9، ص317.
20. المیزان، ج8، ص126.
21. تفسیر قمى، ج1، ص259.
22. دائرة المعارف قرآن کریم، ج 3.
