صدق و وفا، دو عامل حفظ شخصیت انسان

اگر این روزها نگاهی به پیرامون خود و روابط میان انسان ها بیندازید، خواهید دید که چقدر ظاهر و باطن افراد متفاوت است و چقدر عنصر صداقت در روابط اجتماعی کمرنگ شده است. این امر موجب می شود تا روابط میان افراد، دچار آسیب های جدی شود و باب بی اعتمادی نسبت به یکدیگر در جامعه گشوده شود.

امیرالمومنین، علی علیه السلام، در خطبه چهل و یکم از نهج البلاغه با اشاره به دو عنصر گرانبهای صدق و وفای به عهد می فرماید:

«ایها الناس ان الوفاء توام الصّدق و لا اعلم جنةً اوقی منه»

«ای مردم، وفاء به عهد، همراه صداقت است و من سپری نگهدارنده تر از وفاء (یا صدق) نمی بینم.

در این خطبه، امام علیه السلام، مردم از پیمان شکستی نهی کرده و به صداقت و وفاء به عهد تشویق می نماید. معنای صدق به صورت کلی عبادت است از اینکه گفتار و کردار و تفکرات شخصی با واقعیت مطابقت داشته باشد.

رابطه مستقیم، میان صدق و وفا

وقتی میان دو چیز رابطه مستقیم وجود داشته باشد، آن دو چیز کاملاً به هم وابسته خواهند بود و کم و زیاد شدن یکی به طور مستقیم روی دیگری اثر خواهد گذاشت.

به این معنا که هر چه صداقت و صفا در گفتار و کردار و اندیشه و هدف گیری های فرد، بیشتر باشد، به همان نسبت  برای وفای به عهد و انجام گفته های خویش بیشتر تلاش خواهد کرد، و هر چه فرد در انجام تعهداتش دقیق تر باشد، صداقت او بیشتر نمایان می شود، یعنی صداقت، علت وفای به عهد و وفای به عهد، نشانه صداقت است.

بنابراین، وقتی روحیه یک انسان آماده عمل بر طبق واقعیات شده است، چنین انسانی همواره در مسیر صدق حرکت می کند و همواره در مسیر صداقت سخن می گوید، می اندیشد و وعده می دهد.

صدق و وفا، عامل حفاظت

در قسمت بعدی حضرت علی علیه السلام می فرماید:

«و لا اعلم جنّة اوقی منه » و من سپری نگهدارنده تر از آن نمی شناسم.

برای روشن شدن این قضیه لازم است بدانیم که صدق و وفا، انسان را در برابر چه چیزهایی محافظت می کند که آن حضرت نقش سپر بودن را برای آن دو تعریف می کند؟

نبودن وفا، یعنی تخلف از مسیر واقعیت در زندگی و نبودن صدق یعنی عدم انطباق کردار و نیّت های انسان بر واقعیات حیات.

با توجه به اینکه شخصیت انسانی، دائماً در حال تاثیر پذیرفتن از طبیعت پیرامون و هم نوعان خویش است، و این تاثیرات ممکن است موجب تغییر شخصیت انسان شود و حتی گاهی ممکن است منجر به انحراف و لغزش فرد از مسیر اصلی رشد و کمال شود، لذا همیشه، آدمی نیازمند محافظی است که این تاثیرات را به حداقل رسانده و حتی بی اثر کند تا انسان بتواند به دور از لغزش و انحراف در مسیر تعالی روح خود گام بردارد.

علت احتیاج به این سپر محکم و غیر قابل نفوذ، این است که هر لغزش و انحرافی موجب بر کناری و محرومیت انسان از یک یا چند واقعیت می گردد. از طرفی چون عوامل لغزش و انحراف از همه جهات، پیرامون آدمی را فرا گرفته است، در نتیجه انسان به لبه باریکی کشیده می شود که دائماً در معرض سقوط می باشد. صدق و وفا نگهدارنده آدمی در لبه این پرتگاه است که از سقوط او جلوگیری می کند.

معنای کلمات را دوباره به خاطر بسپاریم

نکته مهم این است که دو کلمه لغزش و انحراف، در اثر استفاده زیاد، در نگاه، عادی شده اند و دیگر توجهی به عمق معنای آنها نداریم.

باید دانست که انحراف از مسیر صدق و راستی، موجودیت ما را پوچ و بی ارزش می کند. به عنوان مثال وقتی کسی خیانت به امانت می کند، در واقع شخصیت خود را در معرض نابودی قرار داده است. اگر ما ارزش و عظمت صداقت و وفا را درک کنیم، و عمل به آن دو را جدی بگیریم و سعی کنیم که این دو صفت زیبا را در وجود خود به ثبات برسانیم، محکم ترین سپر را در برابر لغزش ها در دست خواهیم داشت.

در واقع امیرالمومنین (علیه السلام) در اینجا به دو عنصری اشاره می کند که همراه تقوا هستند و خود تقوا به معنای نگهداری و حراست است. بنابراین کسی که تقوا دارد، صداقت و وفا دارد و بزرگترین سپر محافظت کننده در برابر متلاشی شدن شخصیت انسانی در دستان اوست.

مکر و حیله نشانه هوش و ذکاوت!

«وفا یغدر من علم کیف المرجع» اگر کسی بداند سرنوشت نهایی حیات او چقدر زیباست مکر و حیله نمی کند و آن زیبایی را با حلیه گری خواب نمی سازد.

حضرت علی (علیه السلام) در ادامه می فرماید:

«و لقد اصبحنا فی زمان قد اتخذ اکثر اهله لغدر کیساً و نسبهم اهل الجهل فیه الی حسن الحیلة...»، «و ما در زمانی به سر می بریم که اکثر مردمش مکر را هشیاری تلقی کرده و نادانان این مکرپردازی را به مهارت در چاره جویی نسبت می دهند.»

به قول مولانا،

نبوغ، کیاست، هوشیاری، زیرکی، استعداد و امثال این الفاظ زیبا که دارای معانی عالی می باشند و به وسیله آنها می توان بهترین ارتباط را با واقعیات زندگی برقرار کرد، کلماتی هستند که عده ای دغلباز و فریبکار، آن را به خود نسبت می دهند تا مکر پردازی ها و حلیه گری های خود را به هوش و زکاوت توجیه کنند. این حرکت آنها می تواند چند دلیل داشته باشد، از جمله:

1- این گونه افراد از حرکت بر مبنای واقعیت و حقیقت ناتوان هستند و به جای آنکه در صدد کسب توانایی و مهارت برای پیشبرد اهداف خود برآیند، دست به حیله و فریب می زنند و نام آن را زکاوت می گذارند.

2- گاهی برای بدست آوردن سود بیشتر و رسیدن به مادیات فراوان تر، پا را از مسیر صدق و راستی بیرون گذاشته و به دروغگویی و جعل واقعیت می پردازند تا چیزی را که در واقع حق آنها نیست به دست بیاورند.

3- برای بدست آوردن ریاست و مقام و مسئولیت هایی که شایستگی آن را ندارند به هر وسیله ای متوسل می شوند و نیکی هایی را به خویش نسبت می دهند که در واقع در وجود آنها نیست، بلکه فریب است.

پیروزی صدق و وفا در برابر مکر و حیله

اما بزرگی و پایداری حقیقت و واقعیت به اندازه ایست که هرگز در برابر مکرپردازی و حلیه گری های دغلبازان شکست نخواهد خورد و آنان که صادق و وفادار به تعهدات خویشند به حقیقت زندگی خواهند رسید در عین این که شخصیت انسانی خویش را نیز حفظ کرده اند.

منابع:

نهج البلاغه، ترجمه مرحوم دشتی

شرح نهج البلاغه علامه جعفری، ج 9

پیام امام امیرالمومنین (علیه السلام)، ج 2