آفت معاشرت نیكو

یكی از نقاط آغازین در تهذیب و تزكیه، حسن سلوك و خوشرفتاری با مردم است و این مسئله در اخلاق اسلامی جایگاه خاصی دارد، چنانكه رسول خدا (ص) روایت شده است: “افاضلكم احسنكم اخلاقا الموطئون اكنافا الذین یالفون و یولفون؛ برترین شما نیكوكارترین شما از نظر اخلاق است آنان كه خود را آماده خدمت كرده و با دیگران با الفت و محبت زندگی می كنند” . (1) این سوال همواره مطرح است كه انسان چگونه باید با مخاطبان، فرزندان، دوستان، همسایگان، پدر و مادر و همسر خود برخورد و معاشرت داشته باشد؟ ملاك معاشرت با دیگران چیست و چگونه باید باشد؟ در شرع مقدس اسلام برای معاشرت، مقررات و قوانینی به طور تفصیلی و موردی، تعیین شده است، واجبات و مستحبات جزئی معاشرت با دیگران و نیز در مقابل، محرمات و مكروهات آن تفصیلابیان گردیده است.

امیرالمومنین علی (ع) در وصیت خود به امام مجتبی (ع) در خصوص معیار معاشرت نیكو می فرمایند: “پسرم سفارش مرا درك كن و خود را میان خویشتن و دیگران میزان در نظر آور، پس آن چه برای خود دوست می داری برای غیر خود نیز دوست بدار و آن چه برای خود نمی پسندی برای دیگران نیز مپسند. ستم مكن همانگونه كه دوست نداری به تو ستم شود و نیكی كن همچنان كه دوست داری به تو نیكی كنند، زشت بشمار برای خود آن چه را از غیر خودت زشت می دانی و از مردم برای خود چیزی را بپسند كه خودت در حق آنان می پسندی”. حضرت همین مطلب را در بخش دیگری از وصیت خود بیان نموده اند، آنجا كه می فرماید: “ای كلمه حكم جامعه ان تحب للناس ما تحب لنفسك و تكره لهم ما تكره لها”، (2) مطابق فرمایش حضرت، جامع ترین كلمه حكمت كه می توان درباره معاشرت و كیفیت برخورد با دیگران گفت این است كه “معیار اخلاق پسندیده، خود انسان است”. در واقع حضرت سفارش می فرمایند كه با هر كسی آن گونه رفتار كنید كه دوست دارید با شما رفتار كنند. یعنی خودت را به جای طرف مقابل بگذار و بگو اگر به جای او بودم، دوست داشتم با من این گونه رفتار شود، پس من هم با او همانطور رفتار می كنم كه دوست دارم با من رفتار كنند. اگر آدمی این میزان را در دست داشته باشد بسیاری از مسائل و مشكلات معاشرتی وی حل می شود. اگر این میزان را در عمل مد نظر قرار دهیم، قطعا در تمام حب و بغض ها و توقعات و قضاوت های خود تجدید نظر خواهیم كرد و به رفتارمان شكل صحیحی خواهیم داد.

با وجود اتقان این معیار، افراد بسیاری این قاعده را رعایت نمی كنند. افراد زیادی وجود دارند كه حاضر نیستند، آن گونه كه خود از دیگران توقع دارند، عمل نمایند، و توقع دیگران را برآورده كنند. هرگز خود را جای دیگران در نظر نمی گیرند بلكه خود را تافته ای جدا بافته می شمارند. اما آنچه اهمیت دارد این است كه چرا این گونه عمل می كنند؟ ریشه این مرض چیست؟ و این بیماری از كجا ناشی شده است؟ علت این انحراف چیست؟ امیرالمومنین علی (ع) پس از بیان معیار معاشرت نیكو و سالم، خودپسندی را آفت معاشرت اجتماعی سالم دانسته، می فرمایند: “واعلم ان الاعجاب ضد الصواب” (3) توجه داشته باش كه ریشه مشكل در اینجا خودپسندی است؛ یعنی از آنجا كه خود را متفاوت با دیگران می داند، حاضر نیست رفتاری متساوی و یكسان با دیگران داشته باشد و مطابق توقع دیگران عمل نماید.

عجب و خودپسندی یکی از خطرناک ترین صفات زشت اخلاقی است که به تعبیر روایات موجب هلاکت معنوی انسان، ازبین رفتن اعمال صالح او و گرفتار شدن وی به مفاسد بزرگ دیگری می شود.

عجب از ریشه «عجب» است به معنای تعجب کردن است. گفته می شود: «قد اعجب فلان بنفسه» یعنی او از خودش و از نظرات خودش تعجب کرد (از خودش خوشش آمد) این کلمه در زبان فارسی به «خود پسندی» و «خودبینی» ترجمه شده است.

در اصطلاح علم اخلاق، عجب عبارت است از اینکه انسان بخاطر عملی که انجام داده و یا کمالی که خودش را دارای آن می داند، خود را بزرگ بشمارد و خود را در داشتن آن كمالات مرهون خداوند نداند. فرقی نمی کند که آن کمال، حقیقتا کمال باشد یا نه؛ شخص واقعا صاحب آن کمال باشد یا نه؛ آن عمل، عمل پسندیده ای باشد و یا نه و نیز فرقی نمی کند که عمل، عملی قلبی باشد یا ظاهری.

مظاهر خود خواهی در زندگی انسان

مظاهر خود خواهی در زندگی انسان خارج از حد و شمار است به خصوص در عصر حاضر كه اگر بگوییم منطق حاكم بر جهان بشری منطق خودخواهی است گزاف نگفته ایم. امروزه در اثرشیوع خود خواهی در میان هنگان زشتی این صفت قبیح در نظرها از میان رفته و همگان با آگاهی از وجود این مرض مهلك در جوامع بشری به نوعی هم زیستی مسالمت آمیز و تساهل و تسامح روی آورده اند.تنها برخی از مظاهر خودخواهی در زندگی انسان عبارتند از:

اسارت فكر و اندیشه: امروزه تمام استعدادهای فكری و روحی انسان از قبیل قدرت تفكر و تدبیر، هوش و ذكاوت، كیاست و ذكاوت ،قدرت درك و تشخیص بشر كه همگی عوامل بس مهمی برای تحصیل كمال هستند، در خدمت خودخواهی قرار گرفته و چه بسیارند افراد عاقلی كه جز به منافع خود نمی اندیشند و مدار زندگی شان را جز خود خواهی تشكیل نمی دهد و متاسفانه دانشمندان فراوانی را می بینیم كه در طول تاریخ علم ، اسیر نفسانیت و تامین منافع شخصی و یا گروهی عده ای سرمایه دار یا سیاست مدار خودخواه بوده اند.

داوری سو گیرانه:خود خواهی سبب می شود در مواردی كه به نحوی پای منافع و خواسته های شخصی و یا كسانی كه وابسته به شخص هستند، در میان است، انسان نتواند آزادانه و از روی حق و انصاف به داوری نشسته ، به درك حقیقت و قضاوت عادلانه توفیق یابد؛ بلكه قضاوتهای او در چنین مواردی اغلب متمایل به نتیجه ای است كه مورد خواست و علاقه اواست و همین امر باعث ستم به دیگران می شود

نادیده انگاری حقوق: ما در زندگی خود با هر گامی كه روزانه بر می داریم ، با حقوق یك یا چند نفر مواجه می شویم : در خانواده ، درمیان همسایگان، در محل كار ، در كوچه و خیابان ، هنگام رانندگی ، در اتوبوس ، در كلاس درس و به طور كلی در هر صحنه ای كه با افراد زیادی تماس داریم حقوق فراوانی است كه تنها در صورت رعایت انها زندگی گروهی انسانها شایسته عنوان "جامعه انسانی" خواهد داشت. البته گاهی در گوشه و كنار اجتماع ، افرادی یافت می شوند كه در راه همنوعان خود دست به ایثار و فداكاری می زنند ، اما متاسفانه باید اعتراف نماییم كه امروزه در اثر شیوع خودخواهی، اصل حاكم بر اجتماعات بشری و نوع مردم چیز دیگری است و اكثر مردم حاضر نیستند به آسانی حقوق اجتماعی یكدیگر را رعایت نمایند. البته این امر منحصر به حق الناس نبوده و شامل حق الله نیز می شود و فرد خود خواه حاضر نیست از خواسته های خود در جهت تامین خواسته های الهی و جلب رضایت خدای خویش بگذرد.

تضعیف عواطف انسانی: پیدایش محبت واقعی در روابط انسانی قبل از همه در گرو داشتن شخصیتی دلنشین و دوست داشتنی است كه آن هم جز در سایه تخفیف و تضعیف خود خواهی حاصل نمی شود. كسانی كه به علت وارستگی ازخود و خود خواهی _ هر چند به طور نسبی _ توانسته اند آثار زیبای روح را در وجود خود منعكس سازند ، توجه هر بیننده آگاه و بیداری را به سوی خود جلب كرده و زمینه را برای برقراری رابطه روحی با دیگران فراهم ساخته اند. به قول حافظ: بس نكته غیر حسن بباید كه تا كسی مقبول طبع مردم صاحب نظر شود

ولی نگاه های آمیخته با خشونت و حالات روحی نامطبوع و آزار دهنده در افراد خود خواه و اعمال و رفتار ناشی از برتری طلبی و سود جویی كه همگی از آثار و مظاهر خود خواهی است ، مانع ارتباط قلبی و پیدایش محبت واقعی می شود و كسی واقعا حاضر نیست با یك آدم خود خواه و خود پسند دوست باشد و رابطه عاطفی قوی ای داشته باشد

اختلاف و درگیری: گر چه اختلافق در میان انسانها ناشی از عوامل فكری و اختلاف در تشخیص است ، ولی این نوع اختلاف با رجوع به موازین عقلی و منطقی و تسلیم به حق قابل حل است و در هر حال منتهی به مخاصمات و درگیریها و تشتت ها نمی گردد. آنچه سبب می شود اختلاف و تشتت و خصومت در میان انسانها حكومت كند، اسارت آنها در دام انواع تعصبات و عقده های منشعب از خود خواهی است .

راه رهایی

اسلام در مبارزه همه جانبه و عملی با خود خواهی ، اصولی را مد نظر قرار داده است كه در زیر به سه محور اصلی آن اشاره می كنیم:

ایمان به خداوند و حیات پس از مرگ: محور مبارزه با خود خواهی ، توجه به مبدأ و معاد است . روح تمام تعلیم آسمانی این است كه انسان در همه حال به حضور پر احتشام الهی توجه داشته باشد و از یاد مرگ و آخرت غفلت نكند. توجه به مبدأ و معاد از روی ایمان و معرفت ، زمینه را برای نشو و نمای خود خواهی و مفاسد حاصل از آن از بین می برد.

از طرف دیگر می دانیم ، از نظر اسلام عملی ارزش دارد كه به قصد قربت انجام پذیرد، یعنی در انجام عمل ، شخص از میل و خواسته خود صرف نظر كند و به قصد تسلیم امر خدا و اطاعت او آن را انجام دهد. همین گذشتن از میل و خواست خود دربرابرفرامین الهی، بهترین راه عملی تضعیف خودخواهی است ، اما در مقابل كسی كه جز از امیال ، هوسها و خواسته های خود، از كسی دیگر فرمان نمی گیرد و د رتمام مراحل تابع نفس خود است، رفته رفته بر شدت خودخواهی اش افزوده می گردد.

رهایی از افراط در غرایز و امیال: اسلام با ارایه روش خود سازی و تهذیب نفس و همچنین احكام و دستورالعمل های فراوانی در قالب شریعت كه حتی مشتمل بر جزئی ترین اعمال و رفتار انسان می شود، حدود مناسب برای هر میل و گرایشی را تعیین نموده است . به طوری كه اگر این اندازه ها رعایت شود ، سهم هر میلی ادا شده ، از هر گونه افراط و تفریطی جلو گیری به عمل می آید.

مبارزه مستقیم با مظاهر خود خواهی: علاوه بر دو اصل یاد شده ، اسلام در تعالیم خود به طور مستقیم ، با آثار و مظاهر خود خواهی به مبارزه ای جدی و همه جانبه می پردازد. به عنوان مثال اسلام با صفاتی از قبیل حسد، خود نمایی، جاه طلبی ، كینه توزی، خودبرتربینی و.... به شدت مبارزه می كند و از طرف دیگر صفاتی همچون خیر خواهی ، فروتنی ، عفو، گذشت, محبت و احترام به دیگران و امثال آن را كه در نقطه مقابل صفات منشعب از خود خواهی قرار دارند، مورد تاكید قرار می دهد.

 دیگر دوستی

فرد مسلمان هیچگاه نباید نسبت به ناراحتى و گرفتاریهاى سایر مسلمانان بى‏تفاوت و از اوضاع و احوال آنها بى‏خبر باشد، چون كسى كه در این گونه مسائل بى‏تفاوت باشد به طریق اولى در مورد مسائل مهمترى كه در اجتماع رخ مى‏دهد نیز عكس العملى از خود نشان نخواهد داد.  كسى كه مى‏خواهد متخلّق به اخلاق حسنه باشد باید بكوشد تا روح همیارى و همدردى را در خود ایجاد كند و با ریاضت و اقدام عملى، حالت بى‏تفاوتى و خونسردى را به خونگرمى و سوز و گداز و حسّ فردگرایى را به روح اجتماعى مبدّل سازد، یعنى همین كه احساس ناراحتى و نیاز در برادر دینى خود كرد بى‏درنگ وارد عمل شود و در رفع مشكل او اقدام مقتضى معمول دارد و چه بهتر آنكه پیش از تقاضا و استغاثه او در مقام یارى و اغاثه برآید تا برادر دینى به ذلّ سؤال دچار نشود.

پی نوشت ها:

1- اصول كافی102: 2

2- تحف العقول، ص 83

3- نهج البلاغه

فرآوری: نسرین صفری

بخش خانواده ایرانی سایت تبیان

منبع: بانک اطلاعات نشریات کشور

پرسمان

سخنرانی استاد دانشمند با موضوع بزرگترین مشکل بشر غرور و خود گم کردگی را از گنجینه صوتی بشنوید. 

برای خرید از فروشگاه اینترنتی کلیک کنید.

مقالات مرتبط

از عصر بوق تا عصر برق

آرامشی یافت شدنی

حق انتخاب را از دست ندهید

پندی از بهترین پدر دنیا

می تونی از این خوب تر باشی