سربازی اجباری از موافقان تا مخالفان

حاصلضرب 500 هزار نفر در 5 میلیون تومان صرفاً به عنوان حقوق سالیانه این كادری های قوای مسلح بالغ بر 2500 میلیارد تومان یا 2/5 میلیارد تومان می‏شود كه رقم بزرگی است و قطعاً مجلس نیز نمی‏تواند هر ساله چنین عددی را صرفاً برای جبران حذف خدمت اجباری سربازی به بودجه نظامی كشور تزریق كند... برخی حتی این دیدگاه خدمت اجباری سربازی در زمان جنگ را نیز به چالش می‏كشد و برای این مسئله، با واجب كفایی خواندن سربازی، بر كلام حضرت علی (ع) تكیه می‏كنند كه در نامه 4 نهج البلاغه به یكی از فرماندهان نظامی شان، نوشته اند...

آینده، سرویس اجتماعی، مهدی خرم دل :بی شك خدمت وظیفه سربازی جزو پنج اولویت جامعه جوان ذكور ایرانی تلقی می‏شود كه در كنار تحصیلات آكادمیك، حرفه، مسكن و ازدواج، حلقه كامل برای رسیدن هر جوان به زندگی نرمال است و معمولاً رفع معضلات این پنج محور، منجر به كاهش دغدغه های اولیه جوانان می‏شود و عدم وجود برخی از این حلقه‏ها نیز علی رغم مشكل ساز بودن، مانع بزرگی برای تشكیل خانواده توسط جوانان محسوب نمی‏شود. اما خدمت سربازی حلقه ‏ای است كه به واسطه محدودیت هایی كه برای مشمولان غایب به وجود می‏آورد، امكان حضور این گروه را در دیگر محورها به خصوص در مبحث شغل و تحصیلات دانشگاهی محدود می‏سازد؛ حال چرا با این وصف، بسیاری از جوانان آخرین راهكارشان اعزام به خدمت سربازی است و چه باید در قبال این اوضاع اندیشید؟

در سالهای اخیر همواره بعد از انتشار برخی شایعات بحث منتفی شدن فروش سربازی هم مطرح شده و هز بار به این بهانه ها ابعاد مختلف و دیدگاه‏های موافقان و مخالفان حذف این دوره بررسی شده است. به طور حتم، یك نگاه ساده به آمارها نشان می‏دهد آمار غایبان دوره ضرورت خدمت وظیفه سربازی در روستاها و شهرهای كوچك به مراتب پایین تر از شهرهای بزرگ بوده و بالعكس رغبت جوانان ساكن در كلان شهرهای كشورمان برای اعزام به خدمت سربازی به مراتب كمتر از شهرهای كوچك و روستاها است كه این رویه باعث شده بخش اعظمی از جوانان شهرنشین كشورمان جزو مشمولان غایب تلقی شوند و به قول مسئولان امر در انتظار عفو و یا فروش خدمت باشند و به هیچ عنوان نتوانند برای حضور در این دوره كه ارزشهایی چون خدمت به وطن را در خود نهفته دارد، با خود كنار بیایند.

تصویری از زنده یاد خسرو شكیبای در خدمت سربازی كنار یك خمپاره انداز

مهم ترین علت شكل گیری چنین رویه‏ ای این است كه دوران خدمت برای این گروه از جوانان، فاصله‌ای بیهوده در میانه دوره جوانی تلقی می‏شود و زمانی كه وقت تعالی و پیشرفت‌شان در زندگی است و آنها كه از دوران تحصیل در مدرسه یا دانشگاه فارغ شده‌اند و تصمیم دارند وارد بازار كار شوند و یا اینكه چندین سال از سابقه شغلی شان طی شده و به ثبات شغلی رسیده‏اند، خدمت سربازی را دست اندازی برای پیشرفت‏ هایشان تلقی می‏كنند و از این حیث، 2 سال خدمت برای آنها كاری عبث و وقت‌گیر محسوب می‏شود كه برای این مدعا نیز همواره دلایلی بیان می‏كنند.

به عبارت ساده تر، اصلی ترین انگیزه كه به شكل مستتر ذكر شد، این است كه گروهی از این جوانان كلان شهرها با توجه به توانمندی هایشان بدون تحصیلات دانشگاهی و یا در دوران دانشجویی به نقش‎ها و موقعیت‏های اجتماعی و یا اقتصادی مناسبی دست پیدا می‏كنند كه به دست آوردن این فرصت‏ها برای بسیاری از همسالان و یا حتی گروه های سنی بزرگ تر دشوار قلمداد می‏شود و به همین دلیل جوانان تصور می‏كنند با از دست دادن این فرصت‏ها به واسطه حضور 18 تا 24 ماهه در خدمت سربازی، امكان تحصیل موقعیت مشابه به واسطه شدت رقابت در كلان شهرها برایشان وجود ندارد و به همین دلیل تا جای امكان از خدمت سربازی پرهیز می‏كنند.

این موقعیت از امكان ادامه تحصیل در مقطع فوق لیسانس تا حفظ یك مسئولیت در یك سازمان یا موسسه فرهنگی و اجتماعی تا مسئولیت یك شركت خصوصی یا موسسه سرمایه گذاری تناوب دارد و همین گستردگی و تنوع علل و انگیزه های گریز گروهی از جوانان از خدمت سربازی باعث شده، این عده گسترده تر شوند، هرچند اقداماتی چون خوشایندسازی سربازی می‏تواند مشوق خوبی برای افزایش اقبال جوانان به سربازی باشد اما در مجموع تاثیر چندان در كاهش انگیزه های جوانان ندارد.

تبیین خدمت سربازی به عنوان امری مقدس نیز برای جوانان در دوران صلح دشوارتر است و بسیاری از جوانان به همین علت، سربازی را امری لازم برای دوران جنگ می‏دانند كه انشاءالله هیچ گاه سراغ مملكت ایران را نگیرد. با این اوصاف، دو پرسش مطرح می‏شود؛ نخست آنكه چرا بر شیوه سربازی اجباری اصرار می‏شود و چه راهكارهایی در قبالش وجود دارد؟

با توجه به محرمانه بودن ارقام دقیق سربازان حین خدمت نیروهای مسلح كشور، براساس تخمین‏ها سالیانه حداقل 500 هزار نفر از پسران برای طی دوره دو ساله خدمت سربازی، دفترچه اعزام به خدمت دریافت می‏كنندیعنی با احتساب زمان دوساله سربازی همزمان تعدادسربازان به كمتر از یك میلیون نفرمی رسد ، این سربازان به طور متوسط كمتر از 100 هزار تومان حقوق دریافت می‏كنند، حال آنكه اگر قرار باشد به جای این یك میلیون سرباز، یك میلیون نیروی كادری برای نیروهای مسلح استخدام شود، هزینه سنگینی خواهد داشت كه به زعم برخی از كارشناسان، قابل گنجاندن در بودجه نیست.

اگر فرض بر این گذاشته شود كه هر كادری به طور متوسط ماهیانه حدود 500 هزار تومان دریافتی داشته باشد، سالیانه در حدود 10 میلیون تومان اعتبار برای تامین حقوق ومالیات وبیمه اش مورد نیاز است. حاصلضرب یك میلیون نفر در 10 میلیون تومان صرفاً به عنوان حقوق سالیانه این كادری های قوای مسلح بالغ بر 10000 میلیارد تومان یا 10 میلیارد دلار می‏شود كه رقم بزرگی است و قطعاً مجلس نیز نمی‏تواند هر ساله چنین عددی را صرفاً برای جبران حذف خدمت اجباری سربازی به بودجه نظامی كشور تزریق كند، چرا كه طبیعتاً در سایر بخش‏ها با كسری بودجه مواجه خواهد شد و یكی از عمده دلایل مخالفت تصمیم گیران امر با تغییر این شیوه، همین مسئله است.

در خصوص خرید خدمت نیز كه می‏تواند این كسری بودجه را برای جایگزینی نیروهای كادری به عنوان سربازان پر نماید، بحث عدالت اجتماعی طرح می‏شود كه گروهی از مردم متمول با این طرح از خدمت معاف می‏شوند و گروه های دیگر كه تمكن پرداخت رقم معافیت را ندارند، مجبور به طی دوره ضرورت خدمت سربازی می‏شوند و از این حیث پس از فروش مقطعی خدمت سربازی در سال 1380 كه به شدت با اقبال عمومی روبرو شد، به یكباره مخالفان جدی در مقابل این طرح حضور پیدا كردند و تصمیم گیران امر نیز برای عدم تعبیر چنین ذهنیتی نزد مردم، از استمرار چنین رویه ای جلوگیری كردند و همین استدلال ها نیز علت اصلی عدم فروش دوباره خدمت خوانده می‏شود.

علاوه بر این، ساختار نظامی ایران برخلاف بسیاری از كشورها، هر سه شیوه سربازی در طول تاریخ را در خود گنجانده و همین امر برنامه ریزی نظامی علیه ایران را دشوار ساخته است. در واقع در سیستم نظامی ایران، علاوه بر آنكه شیوه دوره كشاورزی كه همان بسیج نیروهای مردمی در زمان جنگ است، اجرا می‏شود، سیستم دوران صنعتی كه همان خدمت اجباری سربازی است نیز اجرا می‏شود و بخشی از ارتش و سپاه نیز به شكل تخصصی به فعالیت نظامی می‏پردازند كه شیوه سوم رویه روز دنیاست و ادغام این سه رویه در سیستم نظامی ایران و پیچیدگی این سیستم، جزو عواملی است كه با حذف شیوه سربازی اجباری، به شكل جدی دستخوش تغییر می‏شود و یحتمل این مطلوب نظر خبرگان نظامی نیست.

همچنین به زعم برخی صاحب نظران این حوزه، به دلیل شكل گیری كانون مستقل خانواده برای نیروهای كادری، ریسك حضور در مناطق پرخطر یا امور یدی را تا حدودی كمتر به جان می‏خرند و ترجیح می‏دهند در نقش فرمانده یا ارشد سربازان حضور داشته باشند، تا آنكه خود مستقیماً نقش سرباز را برعهده بگیرند و به همین دلیل كاركرد سرباز به عنوان پیاده نظام را یك ضرورت غیرقابل حذف تلقی می‏كنند و دوره دوساله سربازی اجباری را فرصتی برای استفاده از این امكان جهت استفاده از این گروه در بخش‏هایی ارزیابی می‏شود كه نیاز به نیروهای كادری و متخصص ندارد و برای ارتقاء بازدهی سربازان وظیفه نیز بنابر تخصص ایشان، این عده را در بخش‏های تخصصی همچون پزشكی، حسابداری، صنعتكاری و امثالهم مورد استفاده قرار می‏دهند.

در مقابل اما دیدگاه‏هایی وجود دارد كه به نقد علل سربازی اجباری می‏پردازد. در نقد بحث مالی سربازی و رقم 10000 میلیارد تومانی این تحلیل وجود دارد كه سرباز با توجه به آموزش‏های محدود و دوره كوتاه حضور، پیش از كسب تجربه و مهارت، دوره دو ساله خدمتش به پایان می‏رسد و با توجه به آنكه این دوره را به عنوان یك ضرورت می‏بیند، طبیعتاً بازدهی اش نیز به حداقل می‏رسد و از این حیث تصور می‏شود كه یك نیروی متخصص كادری بتواند سه تا چهار برابر یك سرباز وظیفه بازدهی داشته باشد و با توجه هزینه های خطاهای بی تجربگی سربازان، استخدام نیروهای رسمی به اندازه بیش از یك پنجم سربازان وظیفه یا چیزی در حدود 200 هزار نیروی كادری، می‏تواند با افزایش چند ده میلیاردی بودجه نیروهای مسلح به انضمام بودجه كنونی سالیانه خدمت سربازی محقق شود و نیروهای مسلح ایران شكل حرفه ای تری به خود بگیرد.

همچنین به زعم منتقدان عدم فروش خدمت سربازی، چنین رویه ای صرفاً دست اندازی برای تامین اعتبار جهت شكل گیری ارتش حرفه ای است و نباید خدمت سربازی را در دوران صلح امری مقدس كرد. حتی این دیدگاه خدمت اجباری سربازی در زمان جنگ را نیز به چالش می‏كشد و برای این مسئله، با واجب كفایی خواندن سربازی، بر كلام حضرت علی (ع) تكیه می‏كنند كه در نامه 4 نهج البلاغه به یكی از فرماندهان نظامی شان، نوشته اند: «آنكه به اكراه همراه تو به نبرد مى آید، غیبت او بهتر از حضور اوست و در خانه نشستنش، بهتر است از به یارى برخاستنش. فَاِنَّ الْمُتَكارِهَ مَغیبُهُ خَیْرٌ مِنْ مَشْهَدِهِ، وَ قُعُودُهُ اَغْنى مِنْ نُهُوضِهِ.» و با تاكید بر اینكه رضاشاه به تقلید از غربی‏ها سربازی اجباری كه پایه گذارش به این شكل ناپلئون بناپارت بوده را به ایران آورد و امروز باید به روز بود، كلاً سربازی اجباری را مناسب اوضاع كنونی نمی‏دانند.

در كنار این استدلال ها، برخی صاحب نظران حذف سیستم سربازی اجباری را مستلزم تغییر سیستم نظامی ایران نمی‏دانند و این امكان وجود دارد كه ضمن حذف این دوره ضرورت خدمت در دوران صلح، صرفاً در دوران جنگ سیستم سربازی اجباری را فعال كرد و به ترتیب سن مشمولان، ایشان را برای دفاع از وطن فراخواند كه قطعاً زمان تهدید جدی خاك ایران توسط دشمن، جوانان غیور ایرانی همچون هشت سال دفاع مقدس بی محابا به خط مقدم دفاع از میهنشان خواهند رفت و بنابر این نظام دفاعی ایران آنچنان دستخوش تغییر كلی كه از پیچیدگی اش برای دشمنان خارجی بكاهد، نخواهد شد.

در آخر در ارتباط با كاهش ریسك خطرپذیری حضور در مناطق دشوار و همچنین عدم رغبت كادری‏ها به امور یدی نیز باید متذكر شد به هر حال هركس، لباس نظامی گری را به عنوان حرفه بر تن می‏كند، مصائب این شغل كه یكی از آنها امور سخت و خطرجانی است را نیز می‏پذیرد و نمی‏توان حداقل با این استدلال چندان از خدمت اجباری سربازان دفاع كرد. ضمن آنكه امور نظامی و جنگ‏های نسل حاضر برخلاف گذشته به سرعت در حال پیچیده شدن است و عملاً خطری كه در شرایط سخت برای یك سرباز با آموزش‏های محدود قابل تصور است، چندین برابر یك نظامی آموزش دیده و متخصص است و اصلاً در بسیاری از اوقات به خصوص در شرایط رزمی، بعضاً كارآیی سرباز وظیفه به صفر نزدیك می‏شود.

بنابر بر برخی آمارها، از میان ۱۹۷ كشور جهان ۱۰۹ كشور سربازی را حذف كرده و ارتش حرفه ای دارند. ۲۹ كشور سربازی كمتر از یك سال دارند. در ۸ كشور از سربازان در امور نظامی مسلحانه استفاده نمی شود. ۱۰ كشور سربازی انتخابی دارند. ۱۵كشور از تركیب سربازان داوطلب و اجباری استفاده می كنند. ایران در كنار ۲۵ كشور دیگر ۱۸ ماه و یا بیشتر سربازی، بدون حق انتخاب و همراه با به كار گیری در امور عملیاتی نظامی دارند. حال باید دید آیا ایران به جمع كشورهایی كه در شیوه سربازی تغییر می دهند در سال‏های آتی خواهد پیوست یا رویه كنونی همچنان مطلوب تشخیص داده خواهد شد و باقی خواهد ماند؟

ارائه کننده:هنگامه سهرابی/گروه جامعه و ارتباطات

منبع/آینده نیوز