آمازون مهد گونه‌های مختلف زیستی
آمازون، نام جنگل بسیار بزرگی در آمریکای جنوبی است. جنگلهای بارانی آمازون در تمام فصول سال دارای هوایی گرم با رطوبتی بسیار زیاد می‌باشند. متوسط درجه حرارت، در مرکز آمازون، در حدود ۳۰ درجه سانتیگراد (۸۶ درجه فارنهایت) غربی‌ترین بخش این منطقه، در حدود ۲۵ درجه سانتیگراد (۷۶ درجه فارنهایت) می‌باشد. تقریباَ هر روزه باران سنگینی در سرتاسر آمازون می‌بارد.
آمازون از حیث برخورداری از تنوع گونه‌های زیستی تقریبا در سراسر دنیا بی‌رقیب است. در این نقطه از جهان که در گذر زمان شاهد تغییر و تحولات جغرافیایی زیادی بوده، مجموعه بی‌نظیری از تنوع گونه‌های زیستی دیده می‌شود که دانشمندان هنوز برای برخی از آنها نام مشخصی انتخاب نکرده‌اند. با این حال همواره تصور می‌شده است این نقطه از جهان، سکونتگاه سطح مشخصی از تنوع گونه‌های زیستی باشد، اما تحقیقات اخیری که دکتر جان لانبرگ و تیمش از آکادمی علوم طبیعی در فیلادلفیای آمریکا انجام داده‌اند، نشان می‌دهد این تنوع زیستی بمراتب غنی‌تر از تصورات قبلی است.
اساسا چرا آمازون را به عنوان سرزمینی غنی از گونه‌ای متنوع جانوری و گیاهی عنوان می‌کنند؟
من عقیده دارم غنی بودن این نقطه از جهان ناشی از فاکتورهای گوناگونی است. یکی از مهم‌ترین آنها، وسعت قابل توجه مناطق جنگلی و آبی آمازون است؛ به طوری که این فاکتور زمینه‌ساز بسیار مناسبی برای رشد و تکثیر انواع گونه‌های جانوری و گیاهی ساکن خشکی و نواحی آبی بوده است. پس از این فاکتور می‌توان به آب و هوای گرم این نقطه از جهان اشاره کرد. می‌توان گفت این نوع آب و هوا، شرایط استثنایی برای بارش‌های قابل توجه ایجاد می‌کند. در آب رودخانه آمازون نیز منابع سرشاری از مواد غذایی وجود دارد. در این رودخانه و مناطق جنگلی اطراف آن، تنوع خیره‌کننده‌ای از گونه‌های‌زیستی زندگی می‌کنند که آنها خود منبع غنی غذایی برای گونه‌های بزرگ‌تر به‌شمار می‌آیند. نکته جالب توجه این‌که در میان تمامی گونه‌های جانوری که در این نقطه از جهان زندگی می‌کنند، احتمال انقراض نسل برای برخی گونه‌ها از جمله ماهی‌ها بسیار کم است.
شما در تحقیقات اخیر خود به نقش کوه‌های آند و برجستگی‌های آن در میلیون‌ها سال گذشته اشاره کرده‌اید. به عقیده شما، نقش این عوارض جغرافیایی در شکل‌گیری تنوع چشمگیر گونه‌های زیستی در منطقه آمازون چگونه است؟
برای پاسخ به این پرسش باید به 3 نکته مهم اشاره کنم؛ اول شکل‌گیری گسترده کوه‌های آند منجر به پیدایش سکونتگاه‌های وسیع و ناشناخته شده است. دوم فرسایش عوارض جغرافیایی است. فرسایش تدریجی سطوح صخره‌ای منجر به سرازیر شدن حجم انبوهی از مواد غذایی به این سکونتگاه‌ها شده است. ازاین‌رو می‌توان گفت خاک این نقطه از جهان بسیار غنی از مواد غذایی مورد نیاز برای رشد و تکثیر گونه‌های مختلف زیستی است و سوم این‌که رشته‌کوه‌های وسیع و جدیدی بتدریج شکل گرفته‌اند كه موجب تغییر و تحول همیشگی در نواحی آبگیر رودخانه‌های این نقطه از جهان شده است. تمامی این فاکتورها دست به دست هم می‌دهند تا آمازون به یکی از مستعدترین نقاط جهان برای تبدیل شدن به سکونتگاه گونه‌های مختلف زیستی شناخته شود.
به نظر می‌رسد هیچ‌گونه توافق قابل ذکری درباره توالی زمانی و علل تکاملی تنوع زیستی چشمگیر آمازون وجود ندارد و این در حالی است که مطالعات قابل توجهی در این خصوص انجام شده، چرا؟
همان‌طور که گفتید همواره درباره اساس زمانی و علل تکاملی گونه‌های جانوری و گیاهی آمازون، اتفاق نظر چندانی وجود ندارد. نکته مهم این است که برخی گونه‌های زیستی ساکن در این نقطه از جهان از حیث مدت زمان زندگی در آنجا، سابقه بمراتب طولانی‌تری دارند. به عنوان مثال، ماهی‌های ریه‌دار یا پستانداران کیسه‌دار سابقه بیشتری در این نقطه از جهان دارند و این در حالی است که برخی گروه‌های دیگر، سابقه کمتری دارند. در این خصوص می‌توان به برخی گونه‌های جانوری اشاره کرد که در رودخانه آمازون زندگی می‌کنند. تنوع گونه‌های زیستی در نواحی جنگلی و آبی آمازون قابل توجه است. گسترده بودن این تنوع موجب شده تا نظرات مختلفی نیز درباره اساس زمانی و علل تکاملی این گونه‌ها مطرح باشد. به هر حال می‌توان گفت با انجام مطالعات بیشتر در این خصوص می‌توان به یک توافق نسبی دست یافت.
شما در گفت‌وگوهای اخیر خود با رسانه‌های خبری درباره نقش تجدید سازمانی (ساختاری) صفحات تکتونیکی منطقه پاسفیک و برجستگی‌های متوالی کوه‌های آند در پیدایش تنوع زیستی در منطقه آمازون اشاره کرده‌اید. منظور شما از نقش صفحات تکتونیکی در این فرآیند چیست؟
همزمان با حرکت صفحات تکتونیکی در زیر سطح، رشته‌کوه‌های آند بر اثر شکل‌گیری برجستگی‌های تکتونیکی شکل گرفته و افزایش ارتفاع پیدا کرده‌اند. در برخی مقاطع زمانی و مکانی شکل‌گیری این برجستگی‌ها چشمگیرتر از دوران‌های دیگر بوده که البته این شکل‌گیری به فاکتورهایی نظیر حرکت صفحات پاسفیکی مربوط می‌شده است. در نتیجه با تغییر این برجستگی‌ها، رشته‌کوه‌های جدیدی در منطقه آند و اطراف آمازون شکل گرفته‌اند که در پیدایش تنوع زیستی خیره‌کننده در آمازون بسیار تاثیرگذار بوده است.
همان‌طور که می‌دانید امسال به عنوان سال جهانی تنوع زیستی انتخاب شده است. شما در این سال چه پروژه‌ها و برنامه‌هایی درخصوص مطالعه تنوع گونه‌های زیستی دارید؟ شما چه نقاط دیگری در گوشه و کنار جهان همچون آمازون پیشنهاد می‌کنید که تنوع گونه‌های زیستی در آنها چشمگیر باشد؟
از سال 2003 تا 2009 به عنوان عضوی از یک تیم بین‌المللی متخصص در زمینه طبقه‌بندی ماهی‌ها حضور داشتم. این تیم صرفا با هدف کشف گونه‌های جدیدی از گربه‌ماهی‌ها در گوشه و کنار جهان شکل گرفته بود. این تیم اکتشافاتی آبگیرهای ناشناخته‌ای در تمامی قاره‌های جهان (البته بجز قطب جنوب) شناسایی کردند که در آنها تنوع گونه‌های گربه‌ماهی‌ها حیرت‌انگیز بوده است.
در خلال بررسی‌هایی که در این آبگیرها داشتیم، گونه‌های جدیدی از صدها گروه جانوری شناسایی کردیم که حتی برخی از آنها هنوز هم نامی ندارند. گرچه از این گروه جدا شده‌ام، اما هنوز برنامه‌هایم در این خصوص پایان نیافته است. در ماه‌های اخیر، نتایجی كه بابت حضور در این تیم به دست آورده‌ام را مورد بررسی قرار داده و در نظر دارم تا آنها را چاپ و در اختیار علاقه‌مندان قرار دهم. نکته جالب توجه این‌که بیشتر این گونه‌های ناشناخته در منطقه آمریکای جنوبی شناسایی شده‌اند. در عین حال تحقیقات خود روی مقوله سابقه تکاملی گربه‌ماهی‌ها را نیز ادامه می‌دهم. این کار را با استفاده از بررسی مدارک به دست آمده از فسیل‌ها، ریخت‌شناسی و داده‌های مولکولی انجام می‌دهم.
آیا می‌توان گفت یافته‌های جدید شما، نظریه‌های قبلی مطرح شده درخصوص تنوع زیستی آمازون را رد می‌کند؟
بهتر است به جای گفتن بله یا خیر به این پرسش، این مطلب را بیان کنم که تقریبا همه گروه‌های زیستی که مورد مطالعه قرار می‌گیرند، تنوع زیستی خاص خود را دارند، اما نکته مهم‌تر این است که نمی‌توان سن آنها را تنها 2 تا 3 میلیون سال عنوان کرد، بلکه صحبت از گروه‌های گیاهی و جانوری است که قدمتی بسیار بیشتر داشته و حتی تا ده‌ها میلیون سال نیز سابقه تکاملی دارند.
دکتر جان لانبرگ در یک نگاه
این دانشمند شناخته شده سال 1964 مدرک کارشناسی ارشد خود را از دانشگاه فرالی دیکنسون آمریکا اخذ کرد و سال 1970 نیز از دانشگاه میشیگان موفق به اخذ مدرک دکتری شد. او یک متخصص در حوزه آبزیان است و عمده فعالیت‌های تحقیقاتی‌اش را به کار روی ماهی‌ها و تنوع خیره‌کننده آنها معطوف کرده است.
این دانشمند همواره در سفرهای تحقیقاتی و اکتشافاتی حضور داشته و به شناسایی گونه‌های جدید جانوری بویژه ماهی‌ها می‌پردازد. با این حال یافته‌های اخیر او و تیم همراهش درباره شناسایی گونه‌های متنوع زیستی در آمازون، یکی از موفقیت‌آمیزترین پروژه‌های اکتشافاتی وی بوده است.
تهیه و تنظیم: مرادی
منابع: ویکی پدیا،جام جم
