استاد رحیم مؤذن زاده و عاشقانه‌های مؤذن ایرانی
استاد رحیم مؤذن زاده اردبیلی، مؤذن پرآوازه و مشهور آذری كه امسال در حوالی 80 سالگی درگذشت و بخش ویژه ای در جشنواره موسیقی فجر به او اختصاص دارد به خاطر اذان مشهور و تاریخی اش از شهرت بسیاری در میان ایرانیان و مسلمانان برخورداراست. او در خانواده‌ای متولد شده بود که شاید بیش از یک قرن به فعالیت‌های مذهبی می پرداخته اند. صدای روح بخش اذان او هنوز هم یادآور معنویت فراموش شده در روزگار ماشین است.
مؤذن زادگان
پدر رحیم مؤذن زاده اردبیلی، تا دهه 20 در منطقه اردبیل به وعظ و اذان گویی مشغول بود و نخستین بار به خاطر اذانی که در این سال در رادیو گفته بود، شهرت پیدا کرد.
در خانواده مؤذن زاده که اغلب به فعالیت‌های مذهبی و اذان گویی پرداخته اند، رحیم مؤذن زاده، فرزند ارشد شیخ عبدالکریم، راه پدر را با جدیت بیشتر پی گرفت و عملاً پس از درگذشت پدرش، به جای او قرائت اذان را ادامه داد. برادران رحیم، سلیم و داوود نیز اذان می گویند. رحیم برادر دیگری نیز داشته است به نام نعیم که اذان می گفته است ولی در سن 25 سالگی از دنیا می رود. نام خانوادگی رحیم در شناسنامه، مؤذن است اما گویند‌گان رادیو همواره از نام مؤذن زاده برای معرفی او استفاده کرده‌اند.
البته این اذان گفتن در خانواده استاد موروثی بود و بیش از 150 سال است كه در خانواده ایشان اذان می گویند. حتی زمانی كه در اردبیل آن موقع‌ها شناسنامه می دادند به تناسب شغل و حرفه نام خانوادگی انتخاب می‌كردند. به پدر استاد مؤذن زاده هم گفته بودند تو چكاره‌ای؟ گفته بود مؤذن و گفته بودند نام خانوادگی شما مؤذن است.
مرحوم مؤذن زاده درباره علت نام خود به ایسنا گفته بود زمانی كه پدرش فوت می كند و او جایش می رود گوینده‌ها می گفتند اذان، اذانی كه به وسیله استاد مؤذن «زاده اردبیلی» گفته شده است. لذا این «زاده اردبیلی» از آن موقع به اسم ما اضافه شد. خانواده مؤذن زاده از قدیم الایام با موسیقی و دستگاه‌های موسیقی آشنایی داشته اند و به طور موروثی این کار را ادامه می داده‌اند و همواره با موسیقی مأنوس بوده‌اند. مؤذن زاده‌ها در عین آشنایی با موسیقی در کلاس‌های برخی از استادان موسیقی نیز شرکت می جسته‌اند.
یک صدایی با خدا
الان 50 سال است كه كسی نتوانسته روی این اذان مرحوم مؤذن زاده اذان بگوید حتی برادرش سلیم كه صدای گیرا و زیبایی دارد و از نظر استاد این خواست خدا بود. همان خدایی كه می گوید اگر با من یك صدایی كنید، محبت شما را به قلوب همه می‌اندازم. البته او 20 سال پیش می خواست یك اذان دیگر به مدت 15 دقیقه كه در وسط آن دعاست را پر كند، اما نگذاشتند و گفتند كه اذان 6 دقیقه بیشتر نمی شود.
عاشقانه‌های ایرانی
اذان مشهور مؤذن زاده که در گوشه روح الارواح آواز بیات ترک خوانده شده است، اذانی است که رحیم مؤذن زاده در سال 34 در میدان پانزده خرداد خوانده است. گوشه روح الارواح گوشه ای است که مخصوص حالات روحانی و لحظات متعالی صحبت و گفت و گو با معشوق و محبوب است.
به گفته استاد مؤذن زاده، او در حالی که روزه دار بوده، اذانی می گوید تا برای ایران و اسلام یادگاری ارزنده باشد. مؤذن زاده برای ضبط این اذان گوشه‌های مختلفی را می آزماید، اما هیچکدام مورد پسندش واقع نمی شود تا این که مناسب‌ترین گوشه را روح‌الارواح می‌بیند. به نوشته وبلاگ مؤذن زاده او بارها گفته بود: «از ضبط این اثر همیشه یک احساس غرور معنوی در طول سال‌های گذشته با من همراه بوده است و اگر تنها همین ثروت معنوی باقی بماند برای من کافی است».
راز تأثیر گذاری
اما راز این همه تأثیرگذاری و نفوذ اذان مؤذن زاده در چیست؟ تحلیلگران زمانی به این پرسش اینگونه پاسخ داده بودند: «بخش مهمی از پاسخ این سؤال را باید در موسیقی ایرانی جست و جو کرد. پیش از هر چیز باید گفت که دامنه تأثیر موسیقی ایرانی بسی فراتر از سرزمین ایران بوده است و به این معنا در میان اعراب نیز هنگام قرائت قرآن و حتی آوازها، اعراب نیز ناگزیر متوسل به همان پرده‌ها و گوشه‌های موسیقی ایرانی شده‌اند.»
روح الارواح و نفوذ آن در نغمات مذهبی
به اعتقاد برخی از كارشناسان ترکیب اضافی روح‌الارواح از قرن یازدهم در موسیقی ایران مشهود است. خواندن اذان در این گوشه در بین مسلمانان رایج بوده است و اعم از منبری‌ها، روضه خوانان، نوحه خوانان و همچنین مؤذنین با این گوشه آشنا بوده‌اند، این گوشه حالتی از طمانینه و آرامش را به شنونده القا می کند مناسب با هنگام شنیدن اذان که شنونده آماده اقامه نماز است.
اخلاص و آشنایی با موسیقی: راز ماندگاری این اذان
مؤذن زاده راز تأثیر گذاری اذان اش را در اخلاص دانسته است که اذانی که از نیت صافی و دلی پاک گفته شود، هر آدمی را به مسجد می کشاند.
او موسیقی را جوهره روح آدمی می داند که روح را صیقل می دهد، خاصه موسیقی سنتی. یکی از گلایه هایی که مؤذن زاده داشت این بود که «بسیاری از مؤذنین در اکثر اجراهای خود از عرب‌ها تقلید می کنند در حالی که باید در خواندن اذان ابتکار و نوآوری داشته باشند، چون با تقلید چیز ماندگاری را نمی توانند از خود به یادگار بگذارند.»
هیچکس نتوانست اذان مؤذن زاده را تقلید کند
اذان سلیم مؤذن زاده اردبیلی بخش بررسی آواهای آسمانی بیست و یكمین جشنواره موسیقی فجر را پایان داد. در این برنامه كه به یاد مرحوم رحیم مؤذن زاده اردبیلی برگزار شد برادرش بخشی از مناجات و اشعار مذهبی را به دو زبان عربی و تركی اجرا كرد كه مورد توجه حاضران در جلسه قرار گرفت.
علی معلم دامغانی پیش از اجرای مؤذن زاده در سخنانی با اشاره به سابقه اذان در میان مسلمان گفت:« زمانی كه پیامبر خواست شعاری را برای دین آسمانی خود اعلام كند از همفكری مسلمانان استفاده كرد. هركس پیشنهادی كرد تا سرانجام به كلام آدمی رسید كه به صورت بدیع و شگرف و بی‌توجه به عربیت و عجمیت به عنوان نشانه رحمت خداوند اعلام شد.»
وی اذان مؤذن زاده اردبیلی را یكی از بدیع ترین نمونه‌های اذان دانست كه نه تنها در ایران بلكه در سراسر جهان مورد توجه قرار گرفته است:« رحیم مؤذن زاده را در عرفات زیارت كردم و به یاد دارم كه ایشان در آنجا برای آخرین بار اذان جاودانه خود را اجرا كردند كه بسیار مورد توجه حاجیانی كه از سایر مناطق جهان آمده قرار گرفت و فكر می‌كنم او هم به آرزوی خود رسید.»
معلم با اشاره به این كه این خاندان متعلق به اردبیل یا سرزمین مقدس ایرانی هستند افزود:« سابقه آواهای مقدس در این منطقه مانند سایر مناطق ایران به گذشته دور و عصر زروان می رسد. ایزدی كه نشان عقاید یكتاپرستی ایرانیان بود. »
معلم در بخشی از صحبت‌هایش گونه‌های آواهای مذهبی را به 3 بخش ساده خوانی، میان خوانی و مرصع خوانی تقسیم كرد:«مرصع خوانی اوج آواهای مذهبی است كه در آن خواننده نه تنها باید به 3 زبان عربی، فارسی و تركی مسلط باشد آواهای موسیقی این 3 زبان را بداند و بتواند در دستگاه‌های موسیقی بلكه بخواند. خانواده مؤذن زاده چنین هستند.»
وی گفت:« در این سال ها بسیاری از استادان اذان‌های مختلفی را خواندند، اما هیچكدام نتوانستند اذانی دلنشین شبیه آنچه مؤذن‌زاده خواند را تقلید كنند.» در این برنامه همچنین شوق علی عارف و محمد ایران بروجردی قطعاتی را اجرا كردند.
روزنامه هموطن سلام
