کم آبی و روشهای آبیاری کشاورزی
بخش اقتصاد- کشاورزی بیشترین سهم مصرف آب‌های شیرین ایران را به‌خود اختصاص می‌دهد. حدود 92 درصد کل آب مصرف شده کشور، به مزرعه‌ها و باغ‌ها سرازیر می‌شود.
میزان استفاده از آب کشاورزی در ایران بسیار زیاد است و با میانگین کشورهای توسعه یافته (70 درصد از کل آب مصرف شده) فاصله زیادی دارد. مسئولان وزارت نیرو می گویند که این نسبت بسیار بالاست و باید با استفاده از روشهای آبیاری تحت فشار، آن را به میانگین جهانی نزدیک کرد. اما با تمام تلاشی که در 3 دهه گذشته برای بهینه سازی استفاده از آب کشاورزی صورت گرفته، تنها 2 درصد سهم آب کشاورزی از کل مصرف آب شیرین کاسته شده است. بالا بودن مصرف آب کشاورزی باعث می شود کشاورزان در خشکسالی ها و سال‌هایی که بارش کم است، با مشکلات فراوانی روبه‌رو باشند.
امسال یکی از سال‌های خشک دهه های اخیر از نظر بارش باران و برف بوده به طوری که در مقایسه با سال گذشته، بارش 86 درصد کاهش داشته است. مسئولان وزارتخانه‌های نیرو و جهاد کشاورزی از اکنون نگران خشکسالی سال آینده هستند. خشکسالی در ماه‌های اخیر به حدی منابع آبی را کاهش داد که برای سال زراعی جاری از اکنون سیاست سهمیه بندی آب کشاورزی در برخی از استان‌ها اعمال و ستادهای خشکسالی در هر استان فعال شده است.
اکنون تامین آب شرب برای مسئولان وزارت نیرو اولویت بیشتری در مقایسه با آب کشاورزی دارد. هنگامی که بارش کاهش پیدا کند، مسئولان سعی می کنند با کاستن از آب کشاورزی، کمبود آب شرب را جبران کنند. محمد رضا عطارزاده، معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا، چندی پیش اعلام کرد که در استان فارس و بخش‌هایی از خوزستان، بوشهر و اصفهان به دلیل کاهش شدید بارش و پایین بودن حجم ذخایر آبی، توزیع آب کشاورزی متوقف شده است.
سیدمهدی ثمره‌هاشمی، مدیرعامل شرکت مهندسی فاضلاب کشور نیز در اواخر آذر در یکصدوپنجمین نشست شورای آب وزارت نیرو خبر داد که در 15 شهر از 5 استان به دلیل کمبود بارش‌ها و کاهش منابع آب، نوبت‌بندی آب اعمال شده است.
وزارت جهاد کشاورزی هم با اعمال سیاست‌هایی تلاش کرده است، بحران کم آبی را مدیریت کند. مسئولان این وزارتخانه به استان‌هایی که کمترین کاهش در مصرف آب را داشته‌اند، ابلاغ کرده‌اند تا کاشت خود را به تاخیر اندازند. به کشاورزان نیز توصیه شده است که نوع کاشت خود را با توجه به آب و هوای منطقه تنظیم کنند، همچنین از محصولاتی که آب زیادی مصرف می‌کنند، استفاده نکنند.
میانگین حجم بارندگی از ابتدای سال تا پایان آذر به 13 میلی متر رسید. بارش مشابه این مدت در سال گذشته 82 میلی‌متر بود. ورودی آب به سدها نیز نسبت به پارسال چهل درصد کاهش داشته است. سال گذشته وزارت نیرو بر تامین آب کشاورزی از بارش تاکید داشت، اما امسال بر تامین آب کشاورزی از ذخیره سدها تاکید می‌شود و به همین دلیل برداشت آب از سدها به میزان قابل توجهی بیشتر از سال گذشته شده است.
در بسیاری موارد بخشی از آب کشاورزی که از سفره‌های زیرزمینی برداشت می‌شود، به‌صورت غیرمجاز از زمین بیرون می‌آید.
با این حال کمبود آب کشاورزی در خرداد امسال باعث شده بود که در 30 روستای بخش فرح آباد ساری، آب سهمیه بندی شود. در اوایل آذر نیز در منطقه رامشیر در شمال خوزستان سهمیه بندی اعمال شد. سهمیه بندی آب کشاورزی به طور سنتی به صورت ساعتی انجام می شود. در این سهمیه بندی، برای هر کشاورز بازه زمانی مشخصی تعیین می شود تا او در این زمان با استفاده از منابع آب، زمین خود را آبیاری کند. در سال‌های اخیر مسئولان وزارت جهاد کشاورزی تصمیم گرفته‌اند که سهمیه بندی را به‌صورت حجمی دربیاورند و با نصب کنتورهای مخصوص در سرشاخه‌ها، سهم هر کشاورز را به‌صورت حجمی مشخص کنند.
با این‌که مسئولان وزارت نیرو سهمیه بندی آب کشاورزی را در 15 شهرستان اعمال کرده‌اند، نمایندگان کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس از این سهمیه بندی خبر ندارند. جلال محمودزاده، نماینده مهاباد به همشهری می‌گوید: " در نخستین جلسه کمیسیون کشاورزی که پس از بررسی برنامه پنجم توسعه تشکیل شد، معاون وزیر نیرو نیز حضور داشت، اما حرفی درباره سهمیه بندی آب کشاورزی به میان نیامد." داوود محمدجانی، نماینده آباده و دیگر عضو کمیسیون کشاورزی هم در گفت‌وگو با همشهری می گوید که درباره سهمیه بندی آب کشاورزی چیزی نشنیده است. با این حساب می‌توان دریافت که چرا در نشست شورای آب وزارت نیرو از اسامی 15 شهری که آب در آنها نوبت‌بندی شده، سخنی به میان نیامد.
محمودزاده می‌گوید: " میزان بارندگی خیلی پایین آمده و ذخیره سدها هم بسیار کم است. وزارت نیرو نگران آب کشاورزی است و اکنون چاره‌ای جز سهمیه بندی آب ندارد. اما راه حل اصلی کمبود آب، استفاده بهینه از آن در کشاورزی است و سهمیه‌بندی اقدامی مقطعی است." محمدجانی نیز می‌گوید: "اگر آب را سهمیه بندی کنیم، کشاورزی صدمه می‌بیند و باعث کشت کمتر کشاورزان می شود. دولت باید فکری اساسی برای کمبود آب بکند و با استفاده از امکانات فنی مانند آبیاری تحت فشار و تسطیح لیزری، بهره‌وری را افزایش دهد." با این وجود، وزارت نیرو و وزارت جهاد سازندگی امسال نیز همچنان به راه‌‌حل‌های موقت دل بسته‌اند.
بنا به گفته مسئولان استانی در اوایل آذر امسال در رامشیر آب کشاورزی نوبت‌بندی شده است، اما ماه‌هاست آب کشاورزی که به کمک کانال به مزرعه گندم حسین امیری، کشاورز رامشیری، می‌رسد، به تناوب قطع می شود. او به همشهری می‌گوید: "چیزی به نام سهمیه‌بندی به ما اعلام نشده است، اما آب کانال مرتب قطع می‌شود. گاهی تا 40 روز هم آب در کانال جاری نمی‌شود. اغلب وقتی آب در کانال جریان دارد که ما به آب نیاز نداریم، اما هنگامی که هوا گرم تر می‌شود و آب لازم داریم، چیزی در کانال نیست. برای نمونه در آذر‌ماه 15 روز آب کانال باز بود."
به گفته امیری، خشکسالی امسال حدود 50 درصد به محصولات خسارت زده است. این کشاورز رامشیری می‌گوید: "از برج 8 (آبان) که 10 دقیقه باران بارید، دیگر بارش نداشته‌ایم. به‌دلیل خشکسالی در برخی زمین‌ها گندم به‌خوبی سبز نشده است، اما جهاد کشاورزی خسارت بسیار اندکی به کشاورزان می‌دهد. خود ما محصول را به ازای هر هکتار 18 هزار تومان بیمه می‌کنیم، اما بیمه درصدی از خسارت را به ما می‌دهد. سال گذشته بیمه فقط 20 درصد از خسارت محصولات را پرداخت کرد."
هنگامی که بارش کاهش پیدا کند، مسئولان سعی می کنند با کاستن از آب کشاورزی، کمبود آب شرب را جبران کنند
هدررفت 70 درصدی آب
آبیاری در کشاورزی ایران هنوز غرقابی است و تا بهینه شدن شیوه آبیاری در کشور ما ، راه درازی باقی است. در شیوه غرقابی کشاورز با ایجاد کرت‌هایی در زمین و باغ، آب را به تنه درخت یا بوته می‌رساند و به این ترتیب، ریشه گیاه آبیاری می‌شود. آبیاری به شیوه غرقابی بازده بسیار کمی دارد و در واقع بیشتر آب را هدر می‌دهد. وقتی آب از میان کرت‌ها به درخت می‌رسد، به زمین فرو می‌رود و هدر می‌شود. آبیاری به شیوه غرقابی با هدررفت 70 درصدی آب همراه است.
مهندسان کشاورزی، از میانه قرن بیستم شیوه‌های دیگری را ابداع کرده‌اند که با استفاده از آنها می‌توان بازده آبیاری را بسیار بیشتر کرد. در شیوه جدید آبیاری که به آبیاری تحت فشار معروف شده است، می توان هم از آب جاری بهره گرفت و هم زمین را از آب چاه‌ها تغذیه کرد.2 نوع آبیاری تحت فشار از سایر روش‌ها متداول تر است که آبیاری قطره‌ای و آبیاری بارانی نام دارد. در هر نوع آبیاری تحت فشار، آب به وسیله پمپ به لوله‌هایی که تا پای گیاه کشیده شده است، می رود و در مسیر لوله، گیاهان آبیاری می شود. در آبیاری قطره‌ای، آب در مسیر لوله به وسیله قطره چکان‌هایی پای درخت ریخته می‌شود. در این نوع آبیاری هدررفت آب فقط 10 درصد است، اما آبیاری بارانی با آب پاش‌هایی انجام می شود که در مسیر لوله‌ها، قرار دارند. بازدهی این نوع آبیاری دست کم 70 درصد است. البته با این که آبیاری تحت فشار بازده آبیاری را از 30 درصد به 70 تا 90 درصد می‌رساند، محدودیت‌هایی نیز دارد، برای مثال در مناطق بادخیز چندان قابل استفاده نیست. در آبیاری قطره‌ای برای این که قطره‌چکان مسدود نشود به فیلتری نیاز است که جلوی املاح آب را بگیرد. استقرار سامانه آبیاری تحت فشار، سرمایه اولیه زیادی می‌خواهد، زیرا تجهیزات قابل توجهی برای استفاده از این نوع آبیاری باید تهیه شود.
مخاطرات جایگزین منابع آب
هنگامی که میزان بارندگی کاهش یابد، حجم آب‌های جاری منطقه دیگر پاسخگوی نیازهای کشاورزی نخواهد بود، در نتیجه کشاورزان برای جبران کم آبی و از بین نرفتن کشت آبی خود، به منابع به دست آمده از سفره‌های زیرزمینی متوسل می‌شوند.
چاه‌های عمیق و نیمه عمیق، از ذخایر سفره‌های زیرزمینی آب برداشت می کنند و اگر در یک حوضه آبی، میزان بارندگی کم باشد، به‌تدریج سطح آب در چاه‌ها کاهش پیدا می کند و برای جبران آن، ده‌ها سال وقت لازم است.
این روزها در بسیاری از شهرهای کشور بحران کاهش سطح آب سفره‌های زیرزمینی دیده می‌شود.حتی در شهرهایی که بارندگی مناسبی دارند، به دلیل این که کشاورزان تمایل دارند با استفاده از آب چاه سطح زیرکشت را افزایش دهند، سفره‌های آب زیرزمینی پایین رفته است. در سال 2009 نشریه نشنال جئوگرافیک اعلام کرد که سالانه نیم متر از سطح آب سفره‌های زیرزمینی ایران کاسته می‌شود.میزان افت منابع آب زیرزمینی در دشت گلپایگان در یک دوره 15 ساله، یعنی از مهرماه سال 72 تا 87، حدود 12 متر بوده است. در کرمان استفاده بیش از حد از سفره‌های زیرزمینی موجب کاهش دبی چاه‌ها، همچنین شور، تلخ و غیرقابل استفاده شدن آب آنها شده است تا حدی که در بسیاری از نقاط استان باغ‌ها و اراضی زراعی از چرخه کشت بیرون رفته و کمبود آب در مناطقی مانند رفسنجان به مرحله بحرانی رسیده است.در استان اردبیل، میزان کاهش آب‌های زیرزمینی نزدیک به 10 متر گزارش شده که وزارت نیرو با توجه به وضع بحران سفره‌های آب زیرزمینی منطقه، دو سوم از دشت اردبیل را از سال 1368به‌عنوان منطقه ممنوعه برداشت آب زیرزمینی اعلام کرده است.
در بسیاری موارد بخشی از آب کشاورزی که از سفره‌های زیرزمینی برداشت می‌شود، به‌صورت غیرمجاز از زمین بیرون می‌آید. برای نمونه، در استان خراسان رضوی سالانه 8 میلیارد مترمکعب آب از منابع زیرزمینی برداشت می‌شود که 8.6 میلیارد مترمکعب آن به صورت مجاز و 2.1 میلیارد مترمکعب اضافه برداشت به شمار می رود، به همین دلیل استاندار خراسان رضوی از حجم بالای برداشت آب سفره‌های زیرزمینی اظهار نگرانی کرده است.
در استان‌های مرکزی، فارس و اصفهان نیز حجم برداشت آب از چاه‌های عمیق افزایش یافته و باعث افت فشار و پایین آمدن سطح آب شده است. ساختن گوراب یکی از راه‌های جبران استفاده از آب‌های کشاورزی است. گوراب گودال‌های بزرگی است که در مسیر جریان آب‌های سطحی کنده می‌شود و آب در این گودال‌ها می‌ماند تا جذب زمین شود.
به این ترتیب آب را می توان وارد سفره‌های زیرزمینی کرد. اما مشکل اینجاست که وقتی از گوراب می توان استفاده کرد که بارندگی کافی و آب سطحی به اندازه لازم وجود داشته باشد و در سال‌های خشک مانند امسال، نمی توان از این روش استفاده کرد.
سعید ارکان‌زاده یزدی/ همشهری
تنظیم برای تبیان: حمیدی فر
